Kościół Prawosławny w Polsce 1945-1970 : z zagadnień stabilizacji życia kościelnego

• Autorzy: Kazimierz Urban

Warianty tytułu

The Orthodox Church in Poland in the Years 1945-1970 (Some Problems of the Stabilization of the Church Life)

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

Celem pracy jest określenie i bliższa charakterystyka czynników religijnych (wewnątrzkościelnych) i pozareligijnych, determinujących działalność Kościoła Prawosławnego jako całości i jego wybranych struktur w latach 1945-1970.

EN

The present paper is the first attempt, in the literature, at approaching a fragment of the history of the Orthodox Church in Poland after 1945, As the subtitle says, it concerns the problem of the stabilization of the church life, the stabilization understood as reaching a state of relative equilibrium. Because after the war the Church found itself completly ruined, both organizationally and materially , besides, considering the canon law, its situation was not definitively regulated (the problem of autocephalia). The paper covers the period from the end of the Second World War till 1970 when the new internal law was approved (finishing to a certain degree the period of legal improvisation) and the new superior was elected, the metropolitan Basil, who has been in charge of the Church up to the present. The paper pertains to the field of history and politics. It consists of nine chapters, i.e.: I. State policy towards the No-Roman Catholic Churches, II. The problem of autocephalia and the metropolitan Dionisos. III. Formation of the legal status. IV. Social basis of the Church. V. Administration and church network. VI. The clergy. VII. Financial status of the Church. VIII Nationalistic affairs in the Church. IX. The Church and the interreligious relations. Because of the publication restrictions, certain problems had to be omitted, such as: religious instruction at school and catechetic centres, publishing activity, and international contacts. The basic problems listed in Chapters II-IX are discussed against the background of the state policy realized towards all the Non-Roman Catholic Churches in Poland. This enabled to bring into prominence the principles (general assumptions) of that policy as well as the particular characteristics referring to the definite religion- in this case, the Orthodox Church. The analysis of the activities of this Church has been done in the wider context of social and political processes taking place in our country. Because of the lack of treatises and publications concerning that period in the history of the Orthodox Church, the present paper has been based mainly on archival materials, sometimes incomplete because of the events of the years 1930-1991. Among others, the following materials have been utilized: the archives of the former Bureau of Religious Affairs, materials stored in the New Records, documents of the Orthodox Metropolis in Warsaw, and the late Central Archives of the Central Committee of the Polish United Workers' Party. The summary includes general final conclusions which point to very limited adaptation possibilities of the Church in the post-war quarter of the century, while the realized religious policy led, on many planes, to its incapacitation. (original abstract)

Słowa kluczowe

PL

Kościół Prawosławny; Polityka wyznaniowa; Polityka wewnętrzna; Mniejszości narodowe; Rozprawa habilitacyjna

EN

Orthodox Church; Religious policy; Domestic policy; Ethnic minority; Habilitation thesis

• Czasopismo: Zeszyty Naukowe / Akademia Ekonomiczna w Krakowie. Seria Specjalna, Monografie
• Rocznik: 1992
• Numer: nr 109
• Strony: 200

Twórcy

autor

Kazimierz Urban

Bibliografia

• Archiwum Akt Nowych - Zespoły akt Krajowej Rady Narodowej, Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, Rady Ministrów, Ministerstwa Administracji Publicznej, Ministerstwa Ziem Odzyskanych.
• Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych - sygnatura kat: LXI/X. Teczka 1. Część 1. Pozycja 1-11. Obecnie w archiwum Urzędu Ochrony Państwa.
• Archiwum byłego Urzędu do Spraw Wyznań: 1) akta dotyczące Kościoła Prawosławnego z lat 1950-75 (zinwentaryzowane); 2) akta dotyczące Kościoła Prawosławnego za lata 1945-75 Departamentu Wyznaniowego Ministerstwa Administracji Publicznej i Urzędu do Spraw Wyznań (materiały niezinwentaryzowane); 3) akta dotyczące Polskiej Rady Ekumenicznej za lata 1956-70 (materiały zinwentaryzowane); 4) akta dotyczące innych związków religijnych nierzymskokatolickich za lata 1950-70 (materiały zinwentaryzowane). Obecnie w archiwum Biura do Spraw Wyznań Rady Ministrów.
• Centralne Archiwum Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej - zespoły akt: Delegatura Rządu na Kraj, Armia Krajowa, Polska Partia Robotnicza, Polska Partia Socjalistyczna, Informacja Polityczna. Obecnie włączone do Archiwum Akt Nowych.
• Prawosławne Archiwum Metropolitalne - 307 teczek z lat 1939-70.
• "Belaruski Kaliandar" 1957-90
• "Cholmśkyj Pravoslavnyj Narodnyj Kalendar 1942-44
• "Chołmśka Ziemija" 1943-44
• "Cerkovnij Kalendar" 1961, 1968-90
• "Cerkovnyj Viestnik" 1954-90
• "Dziennik Ustaw" 1938-39, 1945-70
• "Dziennik Urzędowy Ministerstwa Oświaty" 1956-61
• "Dziennik Urzędowy Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego" 1956-58
• "Kalendarz Prawosławny" ("Pravoslavnij Kalendar") 1946-90
• "Kościół Powszechny" 1947-50
• "Jednota" 1957-70
• "Monitor Polski" 1938-39, 1945-70
• "Nase Slovo" 1956-90
• "Niva" 1956-90
• "Orzeł Biały" (różne numery z lat 1950-51)
• "Pravoslavnyj Cerkovno-Narodnyj Kalendar" 1941-44
• "Russkij Gołos" 1957-64
• "Tygodnik Podlaski - Tygodnik Polski" 1982-90
• "Ukraińśkij Kalendar" 1957-89
• "Ukrainśkuj Pravosłavnij Kalendar na rik..." (różne roczniki z lat 1957-70)
• "Wiadomości Metropolii Prawosławnej w Polsce" 1947-48
• "Zvidotnlenn ja z Chłoośkopidljaśkoj Eparchii" 1942-44
• "Żurnał Moskovskoj Patriarchii" 1943-90
• Dijanina Soboru Grecko-Katolyćkoj Cerkvy u Lvovi 8-10 bereznia 1946, Lviv 1946.
• Statut Funduszu Socjalnego Św. Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w PRL, Warszawa 1968.
• Statut Konsystorzy Diecezjalnych Św. Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, Warszawa 1939.
• Statut Wewnętrzny Św. Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, Warszawa 1939.
• Stanowisko Polskiej Rady Ekumenicznej wobec orędzia Episkopatu Rzymskokatolickiego Polski do Niemieckich Biskupów Rzymskokatolickich, Warszawa 1966.
• Statut Polskiej Rady Ekumenicznej, Warszawa 1971.
• Świadectwo, służba, jedność. Ogólnopolskie Zgromadzenie Chrześcijańskie 10 IV 1962 r., Warszawa 1962.
• Położenie prawne kościołów i związków wyznaniowych w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Zbiór przepisów i dokumentów w/g stanu na dzień 1 października 1960 r., opr. Małkiewicz E. i Podemski S., Warszawa 1960.
• Zbiór obowiązujących resortowych aktów normatywnych według stanu z dnia 1 marca 1969 r., Urząd Do Spraw Wyznań 1969 (materiał powielony)
• Watykan - Genewa. Zbiór dokumentów, Warszawa 1986.
• Atlas gwar wschodniosłowiańskich na Białostocczyźnie, Warszawa 1990, TOB pierwszy.
• Atiya A., Historia Kościołów Wschodnich, Warszawa 1984.
• Baran S., Po nevoli - vidrodżdżennja, Krakiv 1940.
• Bendza M., Tendencje unijne względem Cerkwi Prawosławnej w Rzeczypospolitej w latach 1674-1686, Warszawa 1987.
• Benedyktowicz W., ks. Chodak J., Kościoły chrześcijańskie w walce o pokój, Warszawa 1967.
• Chodynicki K., Kościół Prawosławny a Rzeczpospolita Polska, Warszawa 1934.
• Ciechońska M., Sadowski A., Białoruska mniejszość narodowa w Polsce, "Studia Socjologiczne" 1989, nr 2.
• Chrześcijanie w służbie pokoju, Warszawa 1987.
• Czajko E., Kościół Zielonoświątkowy, "Chrześcijanin" 1990, nr 1.
• Ekumenizm w Polsce, "Więź" 1968, nr 11-12.
• Episkop Aleksij, Posiescenije Jego Błażenstvom Błażenniejsim Mitropolitom Dioniaijem Sviatych Pravoslavnych Aytokefalnych Vosto- cnych Cerkviej, Varsava 1928.
• Evdokimov P., Prawosławie, Warszawa 1986.
• Friszke A., Kościoły wschodnie w Drugiej Rzeczypospolitej, "Więź" 1988, nr 7-8.
• Gastpary W., Chrześcijańska Akademia Teologiczna w drugim dziesięcioleciu swego istnienia, "Rocznik Teologiczny" 1974, z. 1-2.
• Gawryś C., Turkowice - śmierć i ocalenie, "Więź" 1987, nr 4.
• Godlewski J.F., Kościół Rzymskokatolicki wobec sekularyzacji życia publicznego (1944-1974), Warszawa 1978.
• Gołębiowski S., Z problematyki reformy rolnej gruntów kościelnych w Polsce w latach 1918-1950, "Nowe Prawo" 1967, nr 3.
• Grodińskij S., Ukrainśki cerkvi v Polsci, "Bogoslowie" T. 33, 1969 .
• Informacja o sytuacji prawnej związków religijnych w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Urząd do Spraw Wyznań, Warszawa 1960 (materiał powielony).
• Jabłoński K.H., Legalizacja związków wyznaniowych w PRL, "Studia Prawnicze" 1981, nr 4.
• Jabłoński K.H., Nadzór państwa nad działalnością nierzymskokatolickich związków wyznaniowych w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Warszawa 1980.
• Jabłoński K.H., Organizacja i kompetencje państwowej administracji wyznaniowej w PRL, Zeszyty Naukowe UJ, "Studia Religiologica", Kraków 1984, z. 12.
• Kania J. ks., Likwidacja cerkwi na Lubelszczyźnie w okresie międzywojennym, "Chrześcijanin w Świecie" 1982, nr 9.
• Karpiuk A., Sadowski A., Procesy integracji białoruskiej grupy etnicznej na Białostocczyźnie, "Acta Baltico-Slavica" t. VII/1971/
• Karski K., Dążenia ekumeniczne we współczesnym świecie, Warszawa 1986.
• Kasiak J., Z gistoryi pravaslaunaj rarkyy belaruskaga naroda, Niu-Jork 1956.
• Kersten K., Repatriacja ludności polskiej po II wojnie światowej (studium historyczne), Wrocław 1974.
• Kiryłowicz S., Kościoły i związki wyznaniowe nierzymskokatolickie, Warszawa 19 72 (materiał powielony).
• Kiryłowicz S., Niektóre problemy prawosławia na tle polityki wyznaniowej Państwa w okresie międzywojennym, "Posłannictwo" 1979, nr 3-4.
• Kiryłowicz S., Świadkowie Jehowy (Badacze Pisma Świętego), Warszawa 1973 (maszynopis powielony).
• Kiryłowicz S., Z dziejów prawosławia w II Rzeczypospolitej (niektóre problemy na tle polityki wyznaniowej państwa 1918-1939), Warszawa 1985.
• Klinger J., Nurt słowiański w początkach chrześcijaństwa polskiego, "Półrocznik Teologiczny", Warszawa 1967.
• Klinger J., O istocie prawosławia, Warszawa 1984.
• Kowalski S., Stereotypy religijne uczniów szkół średnich Ostrowa Wielkopolskiego, "Euhemer - Przegląd Religioznawczy" 1962, nr 4.
• Krasowski K., Związki wyznaniowe w II Rzeczypospolitej. Studium historyczno-prawne, Warszawa-Poznań 1988.
• Kriegelewicz E. bp, Usamodzielnienie się Kościoła Narodowego w Polsce w świetle historii z lat 1941-1951, Warszawa 1956 (maszynopis).
• Kwilecki A., Łemkowie. Zagadnienie migracji i asymilacji, Warszawa 1974.
• Langer T., Państwo a nierzymskokatolickie związki wyznaniowe w Polsce Ludowej, Poznań 1967.
• Langrod J.S., O autokefalii prawosławnej w Polsce. Studium z zakresu polskiej polityki administracji wyznaniowej, Kraków 1931.
• Lenczewski M. ks., Studium Teologii Prawosławnej Uniwersytetu Warszawskiego, "Rocznik Teologiczny" 1974, z. 1-2.
• Lewicka U., Kondratiuk M., Białorusini na Białostocczyźnie (materiały do bibliografii publikacji z lat 1920-1970), Navkovy Zbornik, Selastok 1974, Tom drugi.
• Lissek T., Die Heilige Autokephale Orthodoxe Kirche Polens, "Kyrios" 1966, nr 1.
• Łotocki J., Autokefalia i zasady autokefalii, Warszawa 1932.
• Majchrowski J., Nawrot S., Niektóre elementy stosunków państwowo- kościelnych w Polsce lat 1945-1950, Kraków 1984.
• Mańkowski K., Kościoły i związki religijne w Rzeczypospolitej Polskiej. Szkic stanu prawno-organizacyjnego, Warszawa 1948.
• Marek R., Kościół Rzymskokatolicki wobec Ziem Zachodnich i Północnych, Warszawa 1976.
• Markiewicz W., Społeczeństwo i kultura na Ziemiach Zachodnich w latach 1945-1960, "Kultura i Społeczeństwo" 1960, nr 3.
• Markowska D., Rodzina wiejska na Podlasiu, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970.
• Martos A., Belaruś v istorikoceskoj, gosudarstviennoj i cerkovnoj źizni, Buenos-Aires 1966.
• Mazur K., Mariawityzm w Polsce, Kraków 1991.
• Metropolita Dionizy, Sprawozdanie z działalności Studium Teologii Prawosławnej Uniwersytetu Warszawskiego, "Elpis" 1932, z. 1-2.
• Meyendorff J., Teologia bizantyjska : historia i doktryna, Warszawa 1984.
• Mironowicz E., Białoruska mniejszość narodowa w Polsce Ludowej 1944-1949, Warszawa 1990 (maszynopis).
• Mironowicz E., Stowarzyszenie Polaków Prawosławnych, "Białostocczyzna" 1989, nr 4.
• Mokry W., Od cerkwi do kościoła, bdmw.
• Mołdawa T., Naczelne władze państwowe Polski Ludowej 1944-1979, Warszawa 1979.
• Musiał J., Nałęcz A., Świątynie unickie na terenie diecezji przemyskiej w latach 1945-1985, "Chrześcijanin w Świecie" 1989, nr 3.
• Napiórkowski S.C., Ut unum. Dokumenty Kościoła katolickiego na u temat ekumenizmu, Lublin 1982.
• Nauraov E., Ocerki proslogo Pravoslavnoj Cerkvi v Polse (1920-1970 gg.), Drogicin 1972 (maszynopis).
• Niemczyk W. ks., Dziesięć lat istnienia, "Rocznik Teologiczny ChAT na rok 1965", Warszawa 1966.
• Ochab J., Kościelne nieruchomości rolne w Polsce, "Wieś Współczesna" 1967, nr 2.
• Opodatkowanie kościelnych osób prawnych, Warszawa 1962 (maszynopis powielony).
• Organizacja społeczeństwa socjalistycznego w Polsce, praca zbiorowa pod red. A. Łopatki, Warszawa-Poznań 1970.
• Osuchowski J., Państwo Ludowe a Kościół Rzymskokatolicki w Polsce w latach 1944-1948, Warszawa 1981.
• Osuchowski J., Prawo wyznaniowe Rzeczypospolitej Polskiej 1918- 1939, Warszawa 1967.
• Papierzyńska-Turek M., Między tradycją a rzeczywistością. Państwo wobec prawosławia 1918-1939, Warszawa 1989.
• Paprocki S.J., Kwestia ukraińska, Londyn 1949.
• Partyka J., Bibliografia bieszczadzka za lata 1800-1975, Kraków 1977.
• Pawluczuk W., Białorusini jako grupa etniczna, "Studia Socjologiczne" 1968, nr 2.
• Pawluczuk W., Procesy dezintegracyjne w prawosławnych społecznościach wiejskich, "Wieś Współczesna" 1967 , T. III.
• Pawluczuk W., Światopogląd jednostki w warunkach rozpadu społeczności tradycyjnej, Warszawa 1972 .
• Podlaski K., Białorusini, Litwini, Ukraińcy. Nasi wrogowie czy bracia?, Warszawa 1983.
• Polityka wyznaniowa, Tło - warunki - realizacja, praca zbiorowa pod red. W. Myałka i M.T. Staszewskiego, Warszawa 1975.
• Pospielovsky D., The Russian church under the Soviet regime 1917- 1982, New York 1984, T. I-II.
• Prawdzic-Gałęski J.J., Wyznaniowo-etniczna społeczność Knorydy, "Euhemer - Przegląd Religioznawczy" 1974, nr 3.
• Pravoslauna Carkva u Belastockim Krai i belaruskaja mova u jej, Niu-Jork 1984.
• Proc A., Yearbook of the Orthodox Church, München 1979.
• Pruszyński J., Ochrona zabytków w Polsce. Geneza, organizacja, prawo, Warszawa 1989.
• Przekop E. ks., Zawieranie małżeństwa przez prawosławnych poza cerkwią jako problem duszpasterski dla katolików, "Colloqium Salutis. Wrocławskie Studia Teologiczne" 1976.
• Pudło K., Łemkowie. Proces wrastania w środowisko Dolnego Śląska 1947-1985, Wrocław 1987.
• Regelson L., Tragedija Russkoj Cerkvi 1917-1945, Paris 1977.
• Rössler R., Kirche und Revolution im Russland. Patriarch Tichon und der Sovietstaat, Köln 1969.
• Sadowski A., Narody wielkie i małe. Białorusini w Polsce, Kraków 1991.
• Sadowski A., Społeczne problemy wschodniego pogranicza, Białystok 1991.
• Sakson A., Działalność Kościołów i wyznań protestanckich na Mazurach, "Euhemer - Przegląd Religioznawczy" 1987, z. 1.
• Sakson A., Mazurzy. Społeczność pogranicza, Poznań 1990.
• Sław A., O kwestii ukraińskiej w Polsce, "Nowe Drogi" 1958, nr 8.
• Sław A., O rozwinięcie walki z przejawami nacjonalizmu, "Nowe Drogi" 1958, nr 5.
• Sorokowski A., Ukraińscy katolicy i prawosławni w Polsce po roku 1945, "Aneks" 1988, nr 49.
• Sosna G., ks., Bibliografia parafii prawosławnych na Białostoc- czyźnie. Część alfabetyczna, Białystok 1984.
• Sosna G. ks., Bibliografia parafii prawosławnych na Białostocczyźnie. Część chronologiczna, Białystok 1985.
• Sosna G. ks., Wykaz hierarchii i duchowieństwa prawosławnego na Białostocczyźnie 1839-1985, Białystok 1987.
• Spuler B., Die orthodoxe Kirche in Polen, Köln 1959.
• Svitic A., Pravoslavnaja Cerkov v Polse i jejo avtokefalija, Buenos Aires 1959.
• Szczęśniak A.B., Sztota W.B., Droga do nikąd. Działalność ukraińskich nacjonalistów i jej likwidacja w Polsce, Warszawa 1973.
• Sziling J., Kościoły chrześcijańskie w polityce niemieckich władz okupacyjnych w Generalnym Gubernatorstwie (1939-1945), Toruń 1988.
• Sziling J., Przyczynek do utworzenia prawosławnych seminariów duchownych w Generalnym Gubernatorstwie, w: Historia i współczesność, praca zbiorowa, Warszawa 1987.
• Świątkowski H., Wyznaniowe prawo państwowe, Warszawa 1962.
• The Orthodox Eastern Church in Poland. Past and Present, London 1952.
• Tomaszewski H.R., Wyznania typu ewangeliczno-baptystycznego wchodzące w skład Zjednoczonego Kościoła Ewangelicznego w latach 1945-1956, Warszawa 1991.
• Urban K., Chrześcijańska Rada Ekumeniczna w Polsce 1945-1950 (z historii i aktywności społecznej), "Zeszyty Naukowe" AE w Krakowie, Kraków 1988, nr 250.
• Urban K., Kościół Prawosławny w Polsce 1945-1951. Węzłowe problemy adaptacji i stabilizacji, Kraków 1988 (maszynopis).
• Urban K., Kształtowanie się sytuacji prawnej Kościoła Prawosławnego w Polsce w latach 1945-1970, Kraków 1989 (maszynopis).
• Urban K., Polska Rada Ekumeniczna (rys historyczny na tle dążeń unifikacyjnych mniejszości religijnych w Polsce), Zeszyty Naukowe U3. "Studia Religiologica", Kraków 1986, z. 16.
• Urban K., Przyczynek do losów metropolity Dionizego Waledyńskiego po II wojnie światowej, "Wiadomości PAKP" 1991, nr 4.
• Urban K., Sprawa prawosławnych gospodarstw rolnych na Białostocczyźnie w 1950 roku, "Zeszyty Naukowe AE w Krakowie" (w druku).
• Urban K., Weryfikacja duchowieństwa prawosławnego w Polsce w 1953 roku, "Zeszyty Naukowe" AE w Krakowie Kraków 1992, nr 358.
• Urban K., Wyznaniowa prasa nierzymskokatolicka w Polsce Ludowej, "Zeszyty Prasoznawcze" 1980, z. 1.
• Vłasovskij I., Narys istorii Ukrainśkoj Pravosłavnoj Cerkvy, T.V, New York 1955.
• Wiśniewski L., Model prawny stowarzyszeń, Warszawa 1974.
• Wojewodztwo Białostockie. Monografia geograficzno-społeczna, praca zbiorowa pod red. J., Kostrowickiego, Lublin 1967.
• Woliński J., Polska i Kościół prawosławny. Zarys historyczny, Lwów 1936.
• Wysoczański W. ks., Kościół Polskokatolicki w PRL, "Rocznik Teologiczny" 1981, z. 1.
• Wysoczański W. ks., Polityka okupanta hitlerowskiego wobec Polskiego Narodowego Kościoła Katolickiego oraz innych Kościołów i związków wyznaniowych chrześcijańskich w latach 1939-1945 , "Posłannictwo" 1981, nr 3-4.
• Wysoczański W. ks., Prawo wewnętrzne Kościołów i wyznań nierzymskokatolickich w PRL, Warszawa 1971.
• Zernov N., Wschodnie chrześcijaństwo, Warszawa 1967.
• Ziółkowski M., Szkice o kościołach obrządków wschodnich w Polsce północno-wschodniej, Warszawa 1985.
• Zyzykin M., Autokefalia i zasady jej stosowania, Warszawa 1931.