Dwa przełomy : zadania filozofii nauk w ujęciu wybranych stanowisk

• Autorzy: Ewa Chmielecka

Warianty tytułu

Two Breakthroughs : the Philosophy of Science and Its Tasks

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

Celem pracy jest wskazanie na niektóre treściowe związki zachodzące pomiędzy stanowiskami reprezentującymi trzy główne płaszczyzny filozoficznej refleksji nad nauką ostatnich kilkudziesięciu lat, a mianowicie orientacji analitycznej, genetycznej (historyczno-socjologicznej) i hermeneutycznej. Zanalizowano falsyfikacjonizm Karla Poppera, stanowisko Thomasa Kuhna, jako reprezentanta nurtu genetycznego, neopragmatyzm w wydaniu Roberta Rorty'ego oraz kilka innych stanowisk. Omówiono zagadnienia merytorycznej tożsamości nurtów w filozofii nauki oraz problem wewnętrznej spójności stanowisk. Dokonano analizy porównawczej zrozumienia i użycia pojęć "cel nauki" i "autonomia nauki" w różnych nurtach filozofii nauki. Podjęto także próbę przedstawienia zadań stojących przed filozofią nauki i metod ich realizacji w każdym z omawianych wcześniej stanowisk.

EN

This paper discusses the content-related distinctness of philosophical points of view and explains what the term 'breakthrough' means in science and in philosophy. Then, it investigates the purpose of science by comparing selected paradigms of the philosophy of science, considering the Karl Popper and John Watson's falsificationism, the Thomas Kuhn's viewpoint as well the Robert Rorty's neo-pragmatism. The term 'autonomy of science' was analyzed in its two meanings. Then, the analysis was carried out, in which the philosophy of science and the philosophy of sociology's points of view on the autonomy of science were compared. Next, the larger issue of the philosophy of science's subject was considered including, among others, the context of discovery and the context of justification paradigms as well as concepts, such as the Patterns of Discovery, in which the two contexts were combined. Finally a question has been raised as to whether there is an issue that sums up basic differences distinguishing the discussed disciplines. Consequently, in what way is this issue dealt with in any given discipline? Are there any links between what distinguishes them and the tasks they require to be fulfilled by the philosophy of science? Does this distinctness of tasks extend the disparities among disciplines even further? These and many more questions are addressed in the final part of the paper. (JW)

Słowa kluczowe

PL

Nauka; Filozofia nauki; Socjologia nauki; Wiedza

EN

Science; Philosophy of science; Sociology of science; Knowledge

• Czasopismo: Monografie i Opracowania / Szkoła Główna Handlowa
• Rocznik: 2002
• Numer: nr 497
• Strony: 177

Twórcy

autor

Ewa Chmielecka

Bibliografia

• Ajdukiewicz K., Język i poznanie, PWN, Warszawa 1965, artykuły: O stosowalności czystej logiki do zagadnień filozoficznych, t. l, s. 211-214; Problemat transcendentalnego idealizmu w sformułowaniu semantycznym, t. l, s. 264-277; Epistemologia a semiotyka, t. 2, s. 107-116; Obraz świata a aparatura pojęciowa, t. l, s. 175-195.
• Ajdukiewicz K., Logika pragmatyczna, PWN, Warszawa 1965.
• Albert H., Mit totalnego rozumu, w: Racjonalność i styl myślenia, red. E. Mokrzycki, IFiS, Warszawa 1992.
• Amsterdamski S., Między doświadczeniem a metafizyką, KiW, Warszawa, 1973.
• Amsterdamski S., Między historią a metodą, PIW, Warszawa, 1983.
• Amsterdamski S., Nauka a porządek świata, PWN, Warszawa 1983.
• Amsterdamski S., Posłowie do: T. Kuhn, Dwa Bieguny, PIW, Warszawa 1985.
• Amsterdamski S., Tertium non dafür? w: Obecność. Leszkowi Kołakowskiemu w 60. rocznicą urodzin, Aneks, Londyn 1987, s. 13-26.
• Amsterdamski S., Tertium non dafür? Szkice i polemiki, PWN, Warszawa 1994.
• Amsterdamski S., Problemy humanistycznej refleksji nad nauką, w: Racjonalność, nauka, społeczeństwo, red. E. Mokrzycki, PWN, Warszawa 1989 s. 30-49.
• Ayer, A. J., Language, Truth and Logic, New York 1970.
• Barnes B., Socjolog wobec pojęcia racjonalności (przeł. A. Chmielecki), w: Literatura na świecie, maj 1991, nr 5 (238), s. 155-175. (The Sociologist and the Concept of Rationality, rozdział książki Scientific Knowledge and Sociological Theory, Routledge and Kegan Paul, 1974).
• Barnes B., O zakresach pojęć i wzroście wiedzy w: Mocny program socjologii wiedzy, red. B. Barnes, D. Bloor D., Wyd. IFiS PAN, Warszawa 1993.
• Barnes B., Konwencjonalny składnik wiedzy i poznania w: Mocny program socjologii wiedzy, red. B. Barnes, D. Bloor, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 1993.
• Barnes B., Bloor D., Relatywizm, racjonalizm a socjologia wiedzy, w: Mocny program socjologii wiedzy, red. B. Barnes, D. Bloor D., Wyd. IFiS PAN, Warszawa 1993.
• Bauman Z., Socjologia i ponowożytność w: Racjonalność współczesności, PWN, Warszawa 1992, s. 9-29.
• Baumgartner H., Rozum skończony, tłum. A. Kaniowski, Oficyna Naukowa, Warszawa 1996.
• Bloor D., Mocny program socjologii wiedzy (tłum. A. Chmielecki), w "Literatura na świecie" maj 1991 nr 5 (238), s. 176-198, fragmenty książki Knowledge and Social Imagery, Routledge and Kegan Paul, 1976.
• Bloor D., Wittgenstein i Mannheim o socjologii matematyki w: Mocny program socjologii wiedzy, op. cit.
• Buczyńska-Garewicz H., Neopragmatyzm a Pierce, "Przegląd Filozoficzny" 1997, nr 4 (24), s. 35-48.
• Carnap R., Filozofia jako analiza języka nauki, PWN, Warszawa 1969.
• Chmielecka E., Kategoria "cel nauki" w ujęciu wybranych stanowisk filozofii nauki, "Zagadnienia Naukoznawstwa" 2000, nr 2-3 (144-145), s. 195-216.
• Chmielecka E., O problemie odmienności stanowisk w filozofii nauki, "Zagadnienia Naukoznawstwa" 1999, nr 3-4 (141-142), s. 393-403.
• Chmielecka E., Hansona teoria rozwoju nauki, w: Relacje między teoriami a rozwój nauki, red. W. Krajewski, Ossolineum 1978.
• Chmielecka E., Problemy współczesnych teorii rozwoju nauki, Wydawnictwa SGPiS, Warszawa 1983.
• Chmielecka E., Autonomia nauki jako problem w badaniach nad nauką, w: Z problemów współczesnej teorii wiedzy, red. E. Pietruska-Madej, W. Strawinski, seria "Episteme", Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1995, s. 149-172.
• Chmielecka E., Context of Discovery and Context of Justification: a Reapprisal, w: Boston Studies in the Philosophy of Science, vol. 69, Dordrecht 1982.
• Chmielecka E., Przedmiot filozofii nauki w metodologii normatywnej i opisowej, "Monografie i opracowania" nr 86, Wydawnictwa SGPiS, Warszawa 1980.
• Chmielecka E., Hanson i inni. Kilka uwag o amerykańskiej filozofii nauki w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, w: Rozprawy i szkice z filozofii i metodologii nauk, red. J. Such, PWN, Warszawa 1992.
• Chmielecka E., Rozmowa z profesorem Hilary Putnamem z Harvard University "Literatura na Świecie" 1991, nr 5(238), s.77-87.6
• Chmielecka E., Chmielecki A., The LSE 'School' of Philosophy: a Polish Interrogation, "LSE Quarterly" June 1987.
• Chmielecki A., Rzeczy i wartości, PWN, Warszawa 1999.
• Chmielecki A., Problem autonomii ducha w perspektywie ewolucjonizmu, OAK, Warszawa 1995.
• Chmielecki A., Rozumieć naukę., "Literatura na świecie" maj 1991, nr 5 (238).
• Chmielewski A., Filozofia Poppera. Analiza krytyczna, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1995.
• Czarnooka M., Dokąd zmierza filozofia nauki, "Forum Akademickie" 1997, nr 9, s. 36-37.
• Davidson D., O schemacie pojęciowym (przeł. J. Gryz), "Literatura na świecie" maj 1991, 5 (238).
• Feyerabend P., Przeciw metodzie, tłum. S. Wiertlewski, Siedmioróg, Wrocław 1996.
• Feyerabend P., Krytyka naukowego rozumu w: Racjonalność i styl myślenia, red. E. Mokrzycki, IFiS, Warszawa 1992.
• Feyerabend P., Dialogi o wiedzy, tłum. J. Nowotniak, Aletheia, Warszawa 1999.
• Foucault M., Archeologia wiedzy, PIW, Warszawa 1977.
• Fraasen van B., To Save the Phenomena, w: Scientific Realism, ed. J. Leplin, University of California Press, Los Angeles 1984.
• Frege G., Pisma semantyczne, PWN, Warszawa 1977.
• Frege G., The Foundations of Arithmetic, Oxford 1953.
• Gadamer H.G., Prawda a metoda, tłum. B. Baran, Kraków 1993.
• Geertz C., Religia jako system kulturowy, w: Racjonalność i styl myślenia, red. E. Mokrzycki, IFiS, Warszawa 1992.
• Gellner E., Postmodernizm, rozum, religia, PIW, Warszawa 1997.
• Goldstein L.J., Conceptual Openess and Conceptual Tension, w: Freedom and Rationally, "Boston Studies in the Philosophy of Science", vol. 11, Kluwer Academic Publishers, Amsterdam 1989.
• Grabowski M., Notatki z aksjologii nauki "Znak" wrzesień (9) 1996, nr 496, s. 49-61.
• Grobler A., Prawda: cel nauki czy utopia? "Znak" wrzesień (9) 1996, nr 496, s. 4-20.
• Grobler A., Prawda i racjonalność naukowa, Kraków 1993.
• Grobler A., Nie taki Rorty straszny jak go malują, "Kwartalnik Filozoficzny" tom XXIII, 1995, zeszyt 2, s. 99-110.
• Grobler A., Między realizmem a instrumentalizmem: empiryzm konstruktywny, "Colloquia Communia" 1991, nr 1-3 s. 5-17.
• Habermas J., Knowledge and Human Interests, Boston 1971.
• Habermas J., Science and Technology as Ideology, w: Toward a Rational Society, London 1972.
• Habermas J., Theory and Practice, London 1979.
• Habermas J., Przeciwko pozytywistycznie przepołowionemu racjonalizmowi, w: Racjonalność i styl myślenia, red. E. Mokrzycki, IFiS, Warszawa 1992.
• Habermas J., Modernizm - niedokończony projekt, w: Postmodernizm, red. R. Nycz, Kraków 1996.
• Habermas, Kolakowski, Rorty: stan filozofii współczesnej, red. J. Niżnik J., IFiS PAN, Warszawa 1996.
• Hanson N.R., Patterns of Discovery, Cambridge University Press 1958 Hanson N.R., The Concept of Positron, Cambridge University Press 1963.
• Heidegger M., Czas światoobrazu, przeł. K. Wolicki w: Budować, mieszkać, myśleć, PWN Warszawa 1975.
• Hesse M., Revolutions and Reconstructions in the Philosophy of Science, The Harvest Press, Brighton 1980.
• Hollis M., Winch i czary, w: Racjonalność i styl myślenia, red. E. Mokrzycki, IFiS PAN, Warszawa 1992.
• Hołówka T., Myślenie potoczne, PIW, Warszawa 1984.
• Horton R., Tradycyjna myśl afrykańska a nauka zachodnia, w: Racjonalność i styl myślenia, red. E. Mokrzycki, IFiS, Warszawa 1992.
• McIntyre A., Czy rozumienie religii można pogodzić z wiarą? w: Racjonalność i styl myślenia, red. E. Mokrzycki, IFiS Warszawa 1992.
• Jadacki J.J., Definition, Explication and Paraphrase in the Ajdukiewicz Tradition w: The Herritage of Kazimierz Ajdukiewicz, eds. A. Sinisi, J. Woleriski, "Poznań Studies in the Philosophy of Sciences and the Humanities" 1995, nr 40, Rodopi, Amsterdam, s. 139-152.
• Kamiński S., Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk, Wyd. UMC-S, Lublin 1981.
• Koertge N., Theory Change in Science w: Conceptual Change, eds. C. Pearce, R. Manyard, Reidel Dordrecht 1973, s. 167-198.
• Kołakowski L., Kultura i fetysze, PWN, Warszawa 1967.
• Kołakowski L., Czy diabeł może być zbawiony i 27 innych kazań, Aneks, Londyn 1984.
• Kołakowski L., Filozofia pozytywistyczna. Od Hume'a do Kola Wiedeńskiego, PWN, Warszawa 1966.
• Kołakowski L., Husserl and the Search for Certitude, Yale University Press, New Haven 1975.
• Kotarbińska J., Recenzja z książki K. Poppera "Logik der Forschung", "Przegląd Filozoficzny" 1935, XXVIII.
• Kotarbińska J., Kontrowersja dedukcjonizm - indukcjonizm, w: Logiczna teoria nauki, PWN, Warszawa 1966.
• Kotowa B., Kulturowe a priori poznania, w: Wiedza a założeniowość, red. A. Motycka, IFiS PAN, Warszawa 1999.
• Kotowa B., Antynaturalistyczna koncepcja poznania a społeczne funkcje nauki, w: Wiedza a podmiotowość, red. A. Motycka, IFiS PAN, Warszawa 1998, s. 45-54.
• Krajewski W., Konieczność, przypadek, prawo statystyczne, PWN, Warszawa 1977.
• Krajewski W., Prawa nauki. Przegląd zagadnień metodologicznych, KiW, Warszawa 1982.
• Krajewski W., Correspondence Principle and Growth of Science, Reidel Dordrecht 1977.
• Krajewski W., Recenzja dotycząca opracowania E. Chmieleckiej pt. "O pojęciu "przełomu" w filozofii nauki. Dyskusja o odmienności stanowisk filozoficznych. ", SGH, Warszawa 2000, maszynopis.
• Kripke S., Nazywanie a konieczność, tłum. B. Chwedeńczuk, Warszawa 1988.
• Kuhn T., Przewrót kopernikański tłum. S. Amsterdamski, PWN. Warszawa, 1966.
• Kuhn T., Reflections on My Critics, w: Criticism and the Growth of Knowledge, eds. I. Lakatos, A. Musgrave, Cambridge 1970.
• Kuhn T., Logic of Discovery or Psychology of Research, w: Criticism and the Growth of Knowledge, eds. I. Lakatos, A. Musgrave, Cambridge 1970.
• Kuhn T., Commesurability, Comparability, Communicatability w: Proceedings of the Biennal Meeting Philosophy of Science Association, vol. II, eds. D. Asquitsh, T. Nickles, Michigan 1982.
• Kuhn T., Możliwe światy w historii nauki tlum. S. Amsterdamski, w: Literatura na świecie, maj 1991, nr 5 (238) Possible Worlds in History of Science, w: Possible Worlds in Humanities, Arts and Sciences, ed. by S. Allen, Gruyter 1988.
• Kuhn T., Postscript do wyd. drugiego The Structure of Scientific Revolutions, University of Chicago Press, 1970, s. 174-210.
• Kuhn T., Struktura rewolucji naukowych, tłum. H. Ostromęcka, PWN, Warszawa 1968.
• Kuhn T., Rationality and Theory Choice, "Journal of Philosophy", 80 (1983).
• Kuhn T., Dwa bieguny, tłum. S. Amsterdamski, PiW, Warszawa 1985.
• Kuhn T., Afterwords, w: World Changes. Thomas Kuhn and the Nature of Science, ed. P. Horwitch, Cambridge 1993.
• Lakatos I. Falsification and the Methodology of Scientific Research Programmes, w: Criticism and the Growth of Knowledge, Cambridge 1970.
• Lakatos I., History of Science and Its Rational Reconstruction, "Boston Studies in the Philosophy of Science", vol. VIII, Dordrecht 1972.
• Lakatos I., Proofs and Refutations, "British Journal for Philosophy of Science" 1973, vol. 14.
• Lovejoy A., The Great Chain of Being, Harvard University Press, Cambridge 1964.
• McMullin E., Logiczność i racjonalność: uwagi o teorii nauki Toulmina, w: Racjonalność i styl myślenia, red. E. Mokrzycki, IFiS PAN, Warszawa 1992.
• Meehl P., Seilars W. The concept of emergency, w: The Foundations of Science and the Concept of Psychology and Psychoanalysis, Minnesota Studies in the Philosophy of Science, eds. Feigl and Scriven, Minneapolis 1956, vol. I, s. 239-252.
• Merton R., Teoria socjologiczna i struktura społeczna, cz. IV. Szkice z socjologii nauki PWN, Warszawa 1982.
• Mitterer J., Tamta strona filozofii, tłum. M. Łukasiewicz, Oficyna Naukowa, Warszawa 1996.
• Mocny program socjologii wiedzy, Red. Barnes B., Bloor D. IFiS PAN, Warszawa 1993.
• Mokrzycki E., Wstęp do: Mocny program socjologii wiedzy, red. D. Bloor, B. Barnes, IFiS PAN, Warszawa 1993 s. VII-XXX.
• Mokrzycki E., Socjologia w filozoficznym kontekście, IFiS PAN, Warszawa 1990.
• Mokrzycki E., Wstąp oraz Posłowie do: Racjonalność i styl myślenia, red. E. Mokrzycki, IFiS, Warszawa 1992.
• Mokrzycki E., Między epistemologia, a socjologią wiedzy, w: Racjonalność nauka społeczeństwo, red. E. Mokrzycki, PWN, Warszawa 1989, s. 67-83.
• Mokrzycki E., Filozofia nauki a socjologia, PWN Warszawa 1980.
• Motycka A., Relatywistyczna wizja nauki. Analiza krytyczna koncepcji T.S. Kuhna i S.E. Toulmina, Ossolineum, Wrocław 1980.
• Motycka A., Główny problem epistemologiczny filozofii nauki, Ossolineum, Wrocław 1990.
• Motycka A., Ideał racjonalności. Szkice o filozoficznych rozdrożach nauki, Ossolineum, Wrocław 1986.
• Nadel-Turoński T., Metafory matematyczne w teoriach fizycznych, "Poznańskie Studia z. Filozofii Nauki" 1976, nr l.
• Nagel E., Struktura nauki, PWN Warszawa 1970.
• Newton-Smith, W., Observation, Theory and Truth, rozdział książki The Rationality of Science, Rout-ledge and Kegan Paul, London 1981.
• Nielsen K., Racjonalność i relatywizm, w: Racjonalność i styl myślenia, red. E. Mokrzycki, IFiS PAN, Warszawa 1992.
• Niżnik J., Arbitralność filozofii, IFiS PAN, Warszawa 1999.
• Nowak L., Byt i myśl, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1998.
• Oakeshott M., On the Character of a Modern European State, w: On Human Conduct, Oxford 1975.
• Pietruska-Madej E., W poszukiwaniu praw rozwoju nauki, PWN, Warszawa 1980.
• Pietruska-Madej E., Metodologia a rzeczywistość nauki "Zagadnienia Naukoznawstwa" 1980, zeszyt 4.
• Pietruska-Madej E., Odkrycie naukowe. Kontrowersje filozoficzne, PWN, Warszawa 1990.
• Pietruska-Madej E., Wiedza i człowiek. Szkice o filozofii Karla Poppera, Wydział Filozofii i Socjologii UW Warszawa 1997.
• Pojęcie prawa nauki w końcu XIX wieku red. W. Krajewski, Ossolineum Wrocław 1969.
• Pojęcie prawa nauki a konwencjonalizm w początku XX wieku, red. W. Krajewski, Ossolineum Wrocław 1972.
• Popper K., Logika odkrycia naukowego, tłum. U. Nikłaś, PWN, Warszawa 1977.
• Popper K., Objective Knowledge. An Evolutionary Approach, Clarendon Press, Oxford 1972.
• Popper K., Wiedza obiektywna, tłum. A. Chmielewski PWN, Warszawa 1993.
• Popper K., Unended Quest, La Salle 1976.
• Popper K., Conjecture and Refutations. The Growth of Sdetific Knowledge, Routledge and Kegan Paul, London 1963.
• Popper K, Eccles J., The Self and Its Brain, Springer International 1977.
• Popper K. Socjologia wiedzy, tłum. A. Chmielecki, w: Problemy socjologii wiedzy, red. A. Chmielecki i inni, PWN, Warszawa 1985, s. 426-440.
• Problemy socjologu wiedzy, red. Chmielecki A., Czerniak S., Niżnik J., Rainko S., PWN, Warszawa 1985.
• Postmodernizm. Antologia przekładów, red. R. Nycz, Wyd. Baran i Suszczyński, Kraków 1997.
• Putnam H., What is Mathematical Truth, "Philosophical Papers" vol. 1, Cambridge University Press 1975.
• Putnam H., Words and Life, Harvard University Press, Cambridge Mass. 1994.
• Putnam H., Pragmatyzm. Pytania otwarte, tłum. B. Chwedeńczuk, Aletheia, Warszawa 1999.
• Putnam H., Many Faces of Realism, Cambridge University Press 1988.
• Quine, W. Van Orman, Two Dogmas of Empiricism, w: From Logical Point of View, Harvard University Press, Cambridge Mass. 1953.
• Quine, W. Van Orman, Word and Object, MIT Press, Cambridge 1960.
• Quine, W. Van Orman, Filozofia logiki, tłum. H. Mortimer, PWN, Warszawa 1977.
• Quine, W. Van Orman, Granice wiedzy i inne eseje filozoficzne, tłum. B. Stanosz, PIW, Warszawa 1986.
• Quine, W. Van Orman, Różności, tłum. C. Cieśliński, Aletheia, Warszawa 1995.
• Quine, W. Van Orman, Na tropach prawdy, tłum. B. Stanosz, Wyd. Spacja, Warszawa 1997.
• Rabinów P., What is dialogue1! w: Writing Culture: the Poetics and Politics of Ethnography, eds. J. Clifford i G. E. Marcus Berkeley 1986.
• Racjonalność współczesności. Między filozofią a socjologią red. H. Kozakiewicz, E. Mokrzycki, M. Siemek, PWN, Warszawa 1992.
• Reichenbach H., Experience and Prediction, Chicago 1938.
• Relacje między teoriami a rozwój nauki red. W. Krajewski, Ossolineum, Wrocław 1978.
• Rorty R., Science as Solidarity, w: "Manzan Review of American Studies", 1984, vol. 6, toż samo w języku polskim Nauka jako solidarność, tłum. A. Chmielecki, "Literatura na świecie" maj 1991, nr 5 (238).
• Rorty R., Contingency, Irony and Solidarity, Cambridge 1989.
• Rorty R., Filozofia a zwierciadło natury (tłum. M. Szczubiałka), Biblioteka Aletheia, Warszawa 1994.
• Rorty R., Obiektywność, relatywizm i prawda, Aletheia, Warszawa 1999.
• Scheffler L, Science and Subjectivity, University of Indiana Press, Indianapolis 1967.
• Shapin S., Historia nauki i jej socjologiczne rekonstrukcje, w: Mocny program socjologii wiedzy, red. B. Barnes, D. Bloor IFiS PAN, Warszawa 1993, s. 372-439.
• Shapin S., Rewolucja naukowa, tłum. S. Amsterdamski, Pruszyński i S-ka, Warszawa 2000.
• Siemek M., "Nauka" i "naukowość" jako ideologiczne kategorie filozofii, w: Racjonalność nauka społeczeństwo, red. E. Mokrzycki, PWN, Warszawa 1989, s. 13-29.
• Scheler M., Problemy socjologu wiedzy, tłum. S Czerniak, PWN, Warszawa 1990.
• Stark W., The Sociology of Knowledge, Routledge and Kegan Paul, London 1958.
• Strawson P., The Bounds of Sense, Methuen, London 1966.
• Such J., Co się zmieniło w filozoficznym spojrzeniu na nauką, w: Alternatywy i przewartościowania we współczesnej filozofii nauk, red. H. Korpikiewicz, E. Piotrowska, Poznań 1997.
• Szaniawski K., O nauce, rozumowaniu i wartościach, PWN, Warszawa 1994.
• Szmatka J., Jednostka a społeczeństwo. O zależności zjawisk indywidualnych od społecznych, PWN, Warszawa 1980.
• Szubka T., Realizm a prawda, "Znak" wrzesień (9) 1996, nr 496, s. 133-139.
• Toulmin S., Naukowe strategie i historyczna zmiana, w: Racjonalność i styl myślenia, red. E. Mokrzycki, IFiS, Warszawa 1992.
• Toulmin S., From Form to Functions: Philosophy of Science in 1950s and Now, "Deadalus" 1977, s. 143-62.
• Tuchańska B., Rozwój poznania jako proces społeczny, PWN, Warszawa 1982.
• Watkins J., Nauka a sceptycyzm, tłum. A. i E. Chmieleccy, PWN, Warszawa, 1989.
• Watkins J., Nowe spojrzenie na racjonalność nauki, tłum. A. Chmielecki, "Literatura na Świecie" maj 1991, nr 5 (238) (A New View of Scientcif Rationality, "Revue de Synthese" 1987, nr 3/4).
• Winch P., The Idea of a Social Science and Its Relation to Philosophy, Routgledge and Kegan Paul, London 1958.
• Wittgenstein L., Dociekania filozoficzne, tłum. B. Wolniewicz, Warszawa 1972.
• Woleński J., Filozoficzna Szkoła Lwowsko-Warszawska, PWN, Warszawa 1985.
• Woleński J., O postmodernizmie (krytycznie), wykład inauguracyjny w Szkole Nauk Społecznych, październik 1997, maszynopis.
• Woleński J., Sens i nonsens w filozofii, "Znak" czerwiec (6) 1995, nr 481, s. 12-24.
• Woleński J., Nauka i prawda, "Znak" wrzesień (9) 1996, nr 496, s. 44-48.
• Woleński J., W stroną logiki, Aureus, Kraków 1996.
• Zalta E.N., Abstract Objects. An Introduction to Axiomatic metaphysics, Reidel, Dordrecht/Boston/Lancaster 1982.
• Zamiara K., głos w debacie "Filozofia nauki - jaka i dlaczego" "Edukacja filozoficzna" 1997, t. 24, s. 132-135.
• Zamiara K., Metodologiczne znaczenie sporu o status poznawczy teorii, PWN, Warszawa 1974.
• Zamiara K., Wstąp do P. Feyerabend, Jak być dobrym empirystą, PWN, Warszawa 1979.
• Zeidler P., Miądzy optymizmem a nihilizmem poznawczym, w: Z epistemologii wiedzy naukowej, red. J. Such, M. Szcześniak, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 1998, s. 61-81.
• Zienkiewicz D., Nieprzetłumaczalność a niewspółmierność, w: Z epistemologii wiedzy naukowej, red. J. Such, M. Szcześniak, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 1998, s. 45-59.
• Ziman J., Społeczeństwo nauki, PIW, Warszawa 1972.
• Znaniecki F., Społeczne role uczonych, PWN, Warszawa 1984.