Z badań nad rozwojem ludności miast Pomorza Pruskiego w latach 1762-1776. Analiza statystyczna

• Autorzy: Mirosława Gazińska , Radosław Gaziński

Warianty tytułu

Select Research into the Growth of the Town Population in Prussian Pomerania from 1762 to 1776 - a Statistical Analysis

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

W Archiwum Państwowym w Szczecinie w zespole "Rękopisy i Spuścizna" zachowało się 11 ksiąg finansowych z lat 1762 - 1775, odnoszących się do Pomorza Pruskiego. Omówiony wyżej materiał statystyczny posłużył do przeprowadzenia wszechstronnego badania, dotyczącego zjawisk demograficznych w 54 miastach Pomorza Pruskiego. Badania dotyczyły między innymi dynamiki wzrostu populacji miejskiej, ruchu naturalnego np. stopy urodzeń i liczby małżeństw, jak również transformacji wewnętrznej struktury mieszkańców. Analizy taksonomiczne podzieliły miasta Pomorza ze względu na strukturę ich mieszkańców, udziału udział czeladników w ogólnej liczbie ludności, jak również szybkości odbudowy liczby ludności następujący po Wojnie Siedmioletniej. Badania ukazują, że spadek liczby ludności miejskiej na Pomorzu Pruskim za sprawą Wojny Siedmioletniej (1757 - 1763) wynosił 16,5% (15037 osób). Demograficzne odrodzenie miało relatywnie rytmiczny przebieg, przy czym średni roczny przyrost ludności wynosił 1208 osób. Dane statystyczne pokazują, że odbudowa stanu populacji sprzed Wojny Siedmioletniej (1756) zajęła przeciętnie 12 - 13 lat, to znaczy trwała do roku 1774 - 1775. Badany okres cechował się stałym rocznym przyrostem liczby ludzi korzystających z praw miejskich: mężczyzn (254), kobiet (302), dzieci (558) oraz czeladników (73). Po początkowym okresie znacznych wahań liczebności służby nastąpił okres (1771 - 1776) wyraźnej tendencji spadkowej (średnio 130 osób rocznie). W latach 1762 - 1776 przeciętny udział pięciu wybranych grup w ogóle populacji miejskiej był następujący: mężczyźni - 20%, kobiety - 25%, dzieci - 40%, czeladnicy - 2,4% oraz służba - 12,6%. Dane uzyskane z zapisów księgowych wskazują na niski przyrost naturalny w miastach Pomorza Pruskiego. Demograficzne odrodzenie centrów urbanistycznych zostało osiągnięte w głównej mierze poprzez napływ osadników zewnętrznych (88% wszystkich uczestników odrodzenia miast). Wyliczając miasta z punktu widzenia dynamiki rosnącej liczby mieszkańców, ich struktury i roli odgrywanej przez czeladników wskazuje, że duża liczba miast (około 40) podążała typową ścieżką rozwoju. Wyróżnione wzorce rozwoju, z różnych powodów, ujawniły: Szczecin, Słupsk, Świnoujście, Wkryujście, Anklam, Kołobrzeg, Koszalin, Dymin, Połczyn, Stargard, Sławno, Nowogard, Karlino, Bytów, Lębork, Miastko, Szczecinek oraz Czaplinek. Dane statystyczne zawarte w zapisach księgowych zostały wykorzystane tylko częściowo. Autorzy pracy opisują straty populacji miejskiej w całym Pomorzu Pruskim oraz odbudowę i strukturę mieszczaństwa, jednak wzmianka na temat różnic pomiędzy poszczególnymi miastami jest niewielka. Jest to zagadnienie, które może stać się tematem oddzielnej pracy.

EN

The Manuscripts and Heritage Departament of the State Archive in Szczecin contains eleven extant financial registers from the years 1762-1775 which refer to Prussian Pomerania. These sources created a foundation for conducting comprehensive research into the demographic phenomena of 54 Pomeranian towns. The analysis concerned i.a. the dynamic of the growth of the urban population, natural movement i.e. the birth rate and the number of marriages, as well as transformations of the inner structure of the burghers. A taxonomic analysis differentiated Pomeranian towns from the point of view of the structure of their inhabitants, the participation of apprentices in the population as well as the rapidity of demographic reconstruction following the Seven Years War. Investigations shown that the decline of the urban population in the Prussian part of Pomerania due to the Seven Years War (1757-1763) totaled 16,5% (15 037 persons). Demographic revival followed a relatively rhythmic course and the average annual growth amounted to 1 208 persons. Statistical data prove that the reconstruction of the state of the population from the period prior to the Seven Years War (1756) took on the average 12-13 years i.e. lasted up to 1774- 1775. The period examination witnessed a constant annual increase of the number of people who enjoyed town rights: men (254), women (302), children (558) and apprentices (73). An initial stage of considerable oscillations of the number of the servants was followed by a period (1771 - 1776) of a distinct tendency towards a decline (on the average by 130 persons annually). In 1762-1776 the mean participation of the select five population groups in the overall town population was respectively: men - 20%, women - 25!%, children - 40%, apprentices - 2,4% and servants - 12,6%. Data obtained from the financial records point to a small natural birth rate in the towns of Prussian Pomerania. The demographics renascence of the urban centers was achieved predominantly by an influx of outside settlers (88% of all participants in urban revival). Listing the towns from the point of view of the dynamics of the rising number of their inhabitants, their structure and the part played by apprentices demonstrates that a large number of centers (about 40) followed a typical path of growth. Distinct patterns of development were, for various reasons, disclosed by Szczecin, Słupsk, Świnoujście, Wkryujście, Anklam, Kołobrzeg, Koszalin, Dymin, Połczyn, Stargard, Sławno, Nowogard, Karlino, Bytów, Lębork, Miastko, Szczecinek and Czaplinek. Statistical data contained in the financial records were used only partially. The authors of the study describe the losses of the urban population in the whole of Prussian Pomerania and the reconstruction and structure of the burghers but mention of differences between particular towns is slight. This is a topic which could become the theme of a separate study. (original abstract)

Słowa kluczowe

PL

Ludność; Ludność miejska; Analiza statystyczna; Przyrost naturalny; Analiza taksonomiczna; Analiza demograficzna

EN

Population; Urban population; Statistical analysis; Birth rate; Taxonomic analysis; Demographic analysis

• Czasopismo: Przegląd Statystyczny
• Rocznik: 1995
• Tom: 42
• Numer: z. 1
• Strony: 107--127

Twórcy

autor

Mirosława Gazińska

• Archiwum Państwowe w Szczecinie

autor

Radosław Gaziński

• Archiwum Państwowe w Szczecinie

Bibliografia

• [1] I. Gieysztorowa, Wstęp do demografii staropolskiej, Warszawa 1976, s. 46-47.
• [2] AP Szczecin, Rękopisy i Spuścizny, nr 688 (lata 1762/63), nr 690 (lata 1763/64), nr 687 (lata 1770/71) nr 692 (lata 1771/72), n693 (lata 1772/73), nr 694 (lata 1773/74), nr 699 (rok 1775).
• [3] K. Zając, Zarys metod ststystycznych, Warszawa 1982, s. 374-377.
• [4] J. Z. Holzer, Demografia, Warszawa 1980, s. 163-165.
• [5] E. Nowak, Metody taksonomiczne w klasyfikacji obiektów spoleczno-gospodarczych. Warszawa 1990, s. 13-22.
• [6] M. Bogucka, H. Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław 1986, s. 353 - 392, gdzie przedstawiono podstawową literaturę o kryteriach demograficznego podziału miast.
• [7] J. Wiśniewski, Początki układu kapitalistycznego na Pomorzu Zachodnim w XVIII w., w: "Studia i Materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza", T, 4, R. 1958, z.l, s. 186-187.
• [8] S. Salomonowicz, Prusy, dzieje państwa i społeczeństwa. Poznań 1987, s. 153, 163 - 166.
• [9] Z. Szultka, Kolonie francuskie na Pomorzu, w: "Roczniki Historyczne", t. 53, R. 1987, s. 5-97.
• [10] J. Wiśniewski, Początki układu kapitalistycznego 1713- 1805, w: dzieje Szczecina, T.2, red. G. Labuda, Warszawa 1985 s. 462-463.
• [11] S. Salmonowicz, Fryderyk II, Wroclaw 1981, s. 75-86 oraz tegoż samego Prusy..., s. 251 - 260.
• [12] H. Lesiński, W państwie brandenbursko-pruskim (1653-1806), w: Dzieje Kołobrzegu (X-XX w.), red. H. Lesiński, Poznań 1965, s. 78, a także G. Kraytz, Die Städte der Provinz Pommern, Berlin 1865, s. 93.
• [13] M. Wehrmann, Geschichte von Pommern, Bd 2, Gotha 1921, s. 242-244.
• [14] R. Gaziński, Z dziejów stosunków gospodarczych między Szwecją a Prusami. Spór o handel na Pianie i Świnie w latach 1720-1763. w: "Przegląd Zachodniopomorski", T. 16, R. 1992, z. 1, s. 39-45, porównaj także R. Burkhardt, Geschichte des Hafens und der Stadt Swinemünde, T. 1, Swinemünde 1920, s. 31, 88,96 oraz tegoż samego T. 2, Swinemünde 1931, s. 14- 15.
• [15] J. Lindmajer, Powiat szczeciński w granicach państwa brandenbursko-pruskiego i niemieckiego (1637-1918), w: Dzieje Ziemi Szczecińskiej, red. A. Czarniak, Poznań 1971, s. 114-115, 121, 126.
• [16] H. Lesinski, A.Muszyński, Pod rządami władców Brandenburgii i Prus (1653-1807), w: Dzieje Koszalina, red. B. Drewniak, H. Lesinski, Poznań 1987, s. 132- 133. Podobnie łagodnie wojna musiała się obejść się z Dobrą Nowogardzką, G. Kratz, Die Städte... s. 103.