Fizyka Ziemi i jej światowe początki w Uniwersytecie Jagiellońskim

• Autorzy: Katarzyna Dormus

Warianty tytułu

Physics of the Earth and Its Global Beginnings at the Jagiellonian University

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

Fizyka Ziemi, zwana inaczej geofizyką, jest dyscypliną stosunkowo młodą, a początki jej rozwoju jako samodzielnej gałęzi nauki przypadają na koniec 2. połowy XIX w. Na jej przykładzie można zaobserwować proces wykluwania się nowej dyscypliny naukowej od samych jej skromnych początków i przekształcanie się w znaczącą, obejmującą swym zasięgiem ogromny zakres problemów gałąź wiedzy oraz przybieranie przez nią konkretnych form organizacyjnych. W tym kontekście interesująco zarysowuje się historia krakowskiego ośrodka uniwersyteckiego, który odegrał pod pewnymi względami rolę wręcz pionierską. Dzięki ambicjom władz Uniwersytetu, a przede wszystkim ich zrozumieniu dla najnowszych trendów i potrzeb naukowych, pokonując ogromne trudności wynikające z ówczesnego, niezwykle trudnego położenia politycznego i ekonomicznego - stworzono warunki pracy uczonym światowego formatu. Na czoło wysuwają się postacie profesorów L.A. Birkenmajera oraz M.P. Rudzkiego. Ten ostatni jest autorem wielu wybitnych prac naukowych, a przede wszystkim podręczników, na których wychowały się pokolenia polskich i niemieckich geofizyków. Ukoronowaniem tych wszystkich działań było utworzenie w UJ w 1895 r. pierwszej na świecie katedry geofizyki.(abstrakt oryginalny)

EN

The 19th century saw the birth of a new scientific discipline: geophysics. Polish scholars played a pivotal role in its creation, with pioneering contributions coming particularly from scientists working in Krakow. Owing to the ambitions of the Jagiellonian University and its understanding of the newest scientific trends and needs, research-friendly conditions were created for two academics of a global caliber: L.A. Birkenmajer and M.P. Rudzki. In 1895 the first academic department in the world devoted solely to geophysics was estabilished at the University. Its creation signaled the birth of geophysics as an independent scientific discipline. Textbooks written by Rudzki, particularly the outstanding "Physics of the Earth", played a key role in fostering the development of several generations of both Polish and German scientists. (original abstract)

Słowa kluczowe

PL

Nauka; Geofizyka

EN

Science; Geophysics

• Czasopismo: Prace Geograficzne / Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego
• Rocznik: 2011
• Numer: z. 127
• Strony: 7--30

Twórcy

autor

Katarzyna Dormus

• Instytut Historii Nauki PAN, Warszawa

Bibliografia

• Banachiewicz Т., 1928, Obserwatorium Astronomiczne w Krakowie 1919-1921', Drukarnia Związkowa, Kraków.
• Birkenmajer L. A., 1893, Wypadki pomiarów siły składowej poziomej magnetyzmu ziemskiego wykonane w Tatrach w roku 1891, Akademia Umiejętności, Kraków.
• Birkenmajer L. A., 1896, Wyznaczenie długości wahadła sekundowego w Krakowie oraz w dwóch innych miejscowościach Wielkiego Księstwa Krakowskiego, Akademia Umiejętności, Kraków.
• Birkenmajer L. A., 1898, Wypadki pomiarów natężenia siły ciężkości w kilku miejscowościach w Galicji Zachodniej, Akademia Umiejętności, Kraków.
• Birkenmajer L. A., 1918, Udział Polski w uprawianiu i rozwoju nauk ścisłych, Drukarnia UJ, Kraków.
• Birkenmajer L. A., 1919, Pomiary natężenia siły ciężkości w Bochni wykonane na powierzchni oraz w głębi tamtejszej kopalni, Drukarnia UJ, Kraków.
• Borkowski J. L., 1996, O poglądach Mariana Smoluchowskiego na zagadnienia górnej granicy atmosfery, Pubis. Inst. Geophys. Pol. Acad. Sc., M-18(273), 51-53.
• Borras E., 1911, Bericht über die relative Messungen der Schwerkraftmit Pendel-apparaten in der Zeit von 1899 bis 1908 und über ihre Darstellung in Potsdamer-schwere system Verhnadl.d.l6.Allgem. Konfre.d.Intern. Erdmessung, III, Berlin.
• Czechowski L., 2002, Geofizyka, [w:] Wielka encyklopedia PWN, 10, Warszawa. Czerniakowska M., 1986, Nauczyciel Jana Heweliusza, Pomerania, 11, 28-30.
• Degórska M., Rajewska-Wiech В., Krzyścin J., 1996, Seria obserwacji ozonu przyziemnego wykonana w Krakowie w latach 1854-1878 i próba oceny jej współczesnej wartości, Pubis. Inst. Geophys. Pol. Acad. Sc., M-18(273), 55-60.
• Dormus К., 1996, Maurycy Pius Rudzki i początki geofizyki w Polsce i na świecie, Pubis. Inst. Geophys. Pol. Acad. Sc, M-18(273), 9-26.
• Dworak T. Z., 2000a, Maksymilian Weisse (1798-1863), [w:] B. Szafirski (red.), Uniwersytet Jagielloński. Złota księga Wydziału Matematyki i Fizyki, Księgarnia Akadem., Kraków.
• Dworak T. Z., 2000b, Maurycy Pius Rudzki (1862-1916), [w:] B. Szafirski (red.), Uniwersytet Jagielloński. Złota księga Wydziału Matematyki i Fizyki, Księgarnia Akadem., Kraków.
• Dziewulski W, 1956, Maurycy Pius Rudzki, Przegl. Geofiz., 1 (9), 3-4, 259-260.
• Fajklewicz Z. (red.), 1972, Zarys geofizyki stosowanej, Wyd. Geologiczne, Warszawa.
• Fajklewicz Z., 1988, Pamięci prof. Maurycego Piusa Rudzkiego, Przegl. Geofiz., 33, 4, 405-406.
• Fajklewicz Z., 2007, Grawimetria stosowana, AGH Uczelniane Wyd. Nauk.-Dydakt., Kraków.
• Garlicka K., 1994, Maurycy Pius Rudzki a początki geofizyki na Uniwersytecie Jagiellońskim, Kwart. Historii Nauki i Techniki, 39, 2, 61-68.
• Hanik J., 1986, Katedra geofizyki UJ (1895-1919), Przegl. Geofiz., 31, 3, 339-345.
• Horbacki W., 1930, Ludwik Antoni Birkenmajer (1855-1929), Drukarnia Państwowa, Łódź.
• Kamela C, 1988, Twórczość Maurycego Piusa Rudzkiego w zakresie geodezji, astronomii, i grawimetrii, Przegl. Geofiz., 33, 4, 406-409. Karliński E, 1864, Rys dziejów Obserwatorium Astronomicznego w Krakowie, Kraków.
• Kowalczuk J., 1988, Działalność Maurycego Piusa Rudzkiego w dziedzinie sejsmologii, Przegl. Geofiz., 33, 4, 410-413.
• Kowalczuk J., 1996a, Rozwój nauk geofizycznych w Polsce w dwudziestoleciu międzywojennym, Technika Naftowa i Gazownicza, 9, 2(29), 9-17.
• Kowalczuk J., 1996b, Uniwersytet Jagielloński i Politechnika Lwowska - współdziałanie w dziedzinie nauk o Ziemi, Pubis. Inst. Geophys. Pol. Acad. Sc, M-18(273), 61-65.
• Kowalczuk J., 2001,100-lecie geofizyki polskiej 1895-1995. Kalendarium, Wyd. ARBOR, Kraków.
• Kreiner J. M., 1972, Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Jagiellońskiego, UJ, Kraków.
• Maj S., 1988, Życie i działalność naukowa Maurycego Piusa Rudzkiego (1862-1916), Przegl. Geofiz., 33, 4, 390-399.
• Maj S., 1996, Naukowe osiągnięcia Maurycego P. Rudzkiego w geofizyce, Pubis. Inst. Geophys. Pol. Acad. Sc, M-18(273), 27-34.
• Markowski H., 2002, Krótka biografia Ludwika Antoniego Birkenmajera, [w:] M . Kokowsk (red.), Ludwik Antoni Birkenmajer. W stulecie wydania przez Akademię Umiejętności dzieła "Mikołaj Kopernik", PAU, Kraków.
• Mazur M., 1993, Stacja Sejsmologiczna Uniwersytetu Jagiellońskiego (1903-1956), Kwart. Historii Nauki i Techniki, 38, 1, 5-35.
• Michalczewski J., 1988, Maurycy Pius Rudzki jako meteorolog, Przegl. Geofiz., 33, 4, 423-424.
• Mietelski J., 1992, 200 lat historii Obserwatorium Krakowskiego, Postępy Astronomii, 40, 3-4, 101-117.
• Mietelski J., 2000, MichałFranciszek Ignacy Karliński (1835-1906), [w:] B. Szafirski (red.),Uniwersytet Jagielloński. Złota księga Wydziału Matematyki i Fizyki, Księgarnia Akadem., Kraków.
• Mikulski Z., 1988, Działalność naukowa Maurycego Piusa Rudzkiego w dziedzinie fizyki hydrosfery, Przegl. Geofiz., 33, 4, 418-420.
• Mikulski Z., 1991, Wybrane zagadnienia nauk o Ziemi w Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim (1869-1917), Przegl. Geofiz., 36, 4, 329-338.
• Olczak Т., 1983, Pierwsze lata Rudzkiego w Krakowie (1896-1906), maszynopis nlb.
• Olczak Т., 1991, Studia z historii geofizyki na ziemiach polskich, Przegl. Geofiz., 36, 1, 37-54.
• Olpińska-Warzechowa K., 1988, Instytut Geofizyki i Meteorologii Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie 11920-19391, Przegl. Geofiz., 33, 1, 65-81.
• Olpińska-Warzechowa К., 1996, Meteorologia i klimatologia w pracach prof. Maurycego Piusa Rudzkiego, Pubis. Inst. Geophys. Pol. Acad. Sc, M-18(273), 43-46.
• Pagaczewski J., 1963, Maurycy Pius Rudzki (1862-1916), Wszechświat, 5(1943), 116-118.
• Rosenblatt A., 1916, Maurycy Rudzki jako matematyk, Kosmos, 41, 119-130.
• Rudzki M. R, 1907, Sur la profondeur du foyer du tremblement de la terre de la Calabrie du 8. Sept. 1905, Bulletin International de 1'Acadćmie des Sciences de Cracovie, clas. sci mathem.-natur, Jan.
• Rudzki M. R, 1917, Geofizyka, [w:] Poradnik dla samouków, Gebethner i Wolff, Warszawa, 2.
• Rulski S., Lindner M., 2007, Początki geofizyki prospekcyjnej na terenie ziem polskich, Geofizyka. Biuletyn Informac, 1, 72-90.
• Rybka E., 1974, Maurycy Pius Rudzki. Zycie i działalność, Muz. Techniki, Stow. Geodetów Pol., Warszawa.
• Rybka E., 1978, Astronomia krakowska za czasów Maurycego Piusa Rudzkiego (1902-1916), Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej, C, 22.
• Rybka E., Rybka R, 1983, Historia astronomii w Polsce, Zakł. Nar. im. Ossolińskich, Wyd. PAN, Wrocław.
• Smoluchowski M., 1916, Maurycy Rudzki jako geofizyk, Kosmos, 41, 105-119.
• Stajniak J., 1995,100 lat polskiej geofizyki, Przegl. Geolog., 43, 10, 845-849.
• Staszewski J., 1962, Badania i teorie geograficzne w spuściźnie naukowej M. P. Rudzkiego. W setną rocznicę urodzin, Przegl. Geograf., 34,4, 651-678.
• Stenz E., 1953, Ziemia. Fizyka wnętrza Ziemi, mórz i atmosfery, PWN, Warszawa.
• Stenz E., Mackiewicz M., 1964, Geofizyka ogólna, PWN, Warszawa.
• Suchodolski B. (red.), 1987, Historia nauki polskiej, IV, 3, PAN IHNOiT, Wrocław.
• Średniawa В., 2002, Prace Ludwika Antoniego Birkenmajera z dziedziny fizyki i geofizyki, [w:] M. Kokowski (red.), Ludwik Antoni Birkenmajer. W stulecie wydania przez Akademię Umiejętności dzieła "Mikołaj Kopernik", PAU, Kraków.
• Teisseyre R., 1996, Marian Smoluchowski jako geofizyk, Pubis. Inst. Geophys. Pol. Acad. Sc, M-18(273), 47-50.
• Wąsowicz Т., 1932, Życie i działalność Ludwika Antoniego Birkenmajera, Warszawa. (Wykaz prac Birkenmajera na s. 12-19).
• Wierzbicki D., 1881, Ozon atmosferyczny i roczny ruch jego według dwudziestopięcioletnich spostrzeżeń obliczony, Drukarnia UJ, Kraków.
• Wierzbicki D., 1889, Spostrzeżenia magnetyczne zrobione w Tatrach w r.1889 i w Wieliczce w r.1889, Drukarnia UJ, Kraków.
• Wierzbicki D., 1892, Spostrzeżenia magnetyczne wykonane w zachodniej części W. X. Krakowskiego w r.1891, AU, Kraków.
• Wiśniowski Т., 1971, Zarys historii nauk geologicznych w Polsce i na świecie, Prace Muzeum Ziemi, 18 (Prace z zakresu historii nauk geologicznych), 2.
• Wójcik Z., 1988, Początki nauk o Ziemi w Uniwersytecie Warszawskim, Przegl. Geofiz., 33, 3, 277--291.
• Wójcik Z., 1988, Nauki o Ziemi w Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim (1869-1915), Przegl. Geofiz., 33, 3, 293-303..
• Wójcik Z., 1988, O Maurycym Piusie Tomaszu Rudzkim, Przegl. Geofiz., 33, 4, 399-404.
• Zejszner L., 1841, Barometrische Messungen in der Salz Grube in Wieliczka, Berlin.
• Zejszner L., 1843, Pomiary barometryczne żupy bocheńskiej w miesiącu marcu 1843, b.m.w.