Doświadczenie wywózki i życia na zesłaniu w relacjach Polaków wywiezionych z Kresów w latach 1940-1941

• Autorzy: Katarzyna Kość-Ryżko

Warianty tytułu

The Experience of Deportation and Life in Exile in the Stories of Poles Displaced from the Kresy Region (Polish Borderlands) in 1940-1941

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

Ofiary masowych wywózek doczekały się licznych pomników i tablic upamiętniających. Najtrwalszy ślad pozostawiły jednak w pamięci swoich bliskich - tych, którym udało się przeżyć i powrócić do kraju. Przywoływane przez nich na kartach pamiętników obrazy dokumentują losy wielu tysięcy Polaków wywiezionych do Związku Radzieckiego. Można je odczytywać na rozmaite sposoby, tragizm stale przeplata się w nich z heroizmem, a jednostkowe kryzysy z przykładami dojrzałego człowieczeństwa. Jedną z charakterystycznych cech zesłań z lat 1940-1941 była ich masowość, cywilny status ludności, nadreprezentacja kobiet i dzieci, obce środowisko geograficzne i kulturowe oraz warunki, w jakich ludzie ci zmuszeni byli żyć i pracować. Wszystko to przyczyniło się do ich wyjątkowo dużej umieralności. Doświadczenia te ze względu na swój dramatyzm i skalę na trwałe wpisały się zarówno w życiorysy poszczególnych jednostek, jak też całych pokoleń i narodów, nierzadko na zawsze zmieniając ich losy. Problematyka masowych deportacji kresowych Polaków do ZSRR doczekała się licznych opracowań historycznych i bogatej literatury wspomnieniowej. Wyjątkowym źródłem informacji na ten temat jest niewątpliwie literatura pamiętnikarska, charakteryzująca się dużą atrakcyjnością literacką i ukierunkowaniem na czytelnika, czemu służy między innymi fabularyzacja opowieści3. Nieocenionym jednak materiałem źródłowym i interpretacyjnym omawianej problematyki są niepublikowane relacje byłych zesłańców. Ich znaczna część została zgromadzona w Archiwum Naukowym Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego we Wrocławiu (dalej: AN PTL) oraz Archiwum Ośrodka "Karta" w Warszawie (dalej: AW). Spora część dokumentacji badawczej znajduje się również w Archiwum Akt Nowych w Warszawie.

EN

The aim of the article is to present the experiences of Poles deported during the World War II to the Soviet Union. The paper is based on the analysis of stories told by the interviewed deportees. First, a general historical background on the large-scale deportations is provided. The second part of the paper presents the stories describing the conditions of life in exile. The author discusses selected aspects of everyday life reality that Poles displaced to Kazakh SSR and Siberia encountered. Special attention is given to transportation to the place of exile, the places of settlement, fight for survival, as well as working and living conditions. (original abstract)

Słowa kluczowe

PL

Mniejszości narodowe; Przesiedlenia ludności

EN

Ethnic minority; Resettlements of people

• Czasopismo: Studia BAS
• Rocznik: 2013
• Numer: nr 2 (34)
• Strony: 25--49

Twórcy

autor

Katarzyna Kość-Ryżko

• Instytut Archeologii i Etnologii PAN

Bibliografia

• B. Baj, Wspomnienia 11 Sybiraków, AN PTL, sygn. 146/s.
• C. Bazan, Zesłańcy Polscy w okręgu narymskim w czasie II wojny światowej [w:] Syberia w historii i kulturze narodu Polskiego, A. Kuczyński (red.), Wyd. Silesia, Wrocław 1996.
• A. Bezrąk, Wspomnienia z lat 1940-1946, AN PTL, sygn. 141/s.
• S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, Masowe deportacje ludności w Związku Radzieckim, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2003. S. Ciesielski, G. Hryciuk, Praca polskich zesłańców [w:] Życie codzienne polskich zesłańców w ZSRR w latach 1940-1946, S. Ciesielski (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997.
• S. Ciesielski, G. Hryciuk, Warunki egzystencji [w:] Życie codzienne polskich zesłańców w ZSRR w latach 1940-1946, S. Ciesielski (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997.
• S. Ciesielski, Polacy w Kazachstanie w latach 1940-1946, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997.
• W. Czermak, Walka o życie, AN PTL, sygn. 284/s. T. Ćwikliński, Wspomnienia, AN PTL, sygn. 4/s.
• M. Dubanowicz, Na mongolskich bezdrożach. Wspomnienia z zesłania 1940-1942, Londyn 1974.
• A. Dzienkiewicz, Indeks Represjonowanych w ośrodku "KARTA" [w:] Syberia w historii i kulturze narodu polskiego, A. Kuczyński (red.), Wyd. Silesia, Wrocław 1996.
• Z. Fedus, Syberia wryta w pamięć dziecka, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze; Urząd ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych, Warszawa-Wrocław 1997.
• T. Fudała, Na środkowym Uralu, AN PTL, sygn. 188/s.
• M. Furgałowska, Dzienniczek z Syberii, AW II/2413.
• R. Gaik, Ufaj, że wrócę, AN PTL, sygn. 30/s.
• J.K. Gierowski, Odległe następstwa stresu u ofiar systemu totalitarnego w Polsce. Próba oceny psychologicznej i psychopatologicznej, "Zesłaniec" 2003, nr 14.
• A. Giza, Losy zesłańców polskich w ZSRR w latach 1939-1945 [w:] Syberia w historii i kulturze narodu polskiego, A. Kuczyński (red.), Wyd. Silesia, Wrocław 1998.
• D. Glezner, Wspomnienia z pobytu na Sybirze, Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu, Dział Historyczny, Zbiory Specjalne, sygn. HNZS-7/5/756.
• Z. Głąb, Zdies wam żit i umierat, AN PTL, sygn. 291/s.
• J. Głębocka, Moje wspomnienia z Syberii, AN PTL, sygn. 1/s.
• A. Głowacki, Ocalić i repatriować. Opieka nad ludnością polską w głębi terytorium ZSRR (1943-1946), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1994.
• A. Głowacki, Przemieszczenie obywateli polskich w Związku Radzieckim w 1944 roku, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1988.
• A. Głowacki, Sowieci wobec Polaków na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej 1939-1941, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1998.
• W. Grubiński, Między młotem a sierpem, Londyn 1948.
• A. Gurjanow, Cztery deportacje 1940-41, "Karta" 1994, nr 12.
• A. Gurjanow, Deportowani z Kresów Wschodnich na Syberię (1940-41) [w:] Syberia w historii i kulturze narodu polskiego, A. Kuczyński (red.), Wyd. Silesia, Wrocław 1996.
• H. Hruszczowiec, Wspomnienia, AN PTL, sygn. 215/s.
• G. Hryciuk, Patria in exilio? Masowe deportacje radzieckie do Kazachstanu w latach 30.-50. XX wieku [w:] Polacy w Kazachstanie. Historia i współczesność, S. Ciesielski, A. Kuczyński (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1996.
• G. Hryciuk, Zasady i tryb deportacji. Liczebność i rozmieszczenie zesłańców [w:] Życie codzienne polskich zesłańców w ZSRR w latach 1940-1946, S. Ciesielski (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997.
• Instrukcja o trybie przeprowadzania operacji wysiedlenia antysowieckich elementów z Litwy, Łotwy i Estonii, AN PTL, nr inw. 275/s.
• E. Iwanicki, Wróg towarzysza Stalina. Wspomnienia z Kazachstanu 1940-46, Łódź 1990.
• K. Kersten, Repatriacja ludności polskiej po II wojnie światowej. Studium historyczne, Ossolineum, Wrocław 1974.
• A. Klotz, Raport. Obliczenia Klotza, "Karta" 1994, nr 12.
• K. Kość, Żywi we wspomnieniach. Doświadczenia życia i śmierci w relacjach polskich zesłańców z ZSRR (w latach 1940-1946), Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Wrocław 2008.
• E. Kowalska, Przeżyć, aby wrócić! Polscy zesłańcy lat 1940-1941 w ZSRR i ich losy do roku 1946, Wyd. Neriton, Warszawa 1998.
• S. Kraszewska, Wspomnienie [w:] Wspomnienia Sybiraków, t. 1, oprac. J. Przewłocki, Związek Sybiraków, Warszawa 1990.
• J. Kruk, Ciągle śniła się nam Polska. Wspomnienia z sowieckich łagrów 1944-1947 [w:] Polacy w Rosji mówią o sobie, wybór i opr. E. Walenwader, Wydawnictwo KUL, Lublin 1993.
• M. Krzysztoporska, Pamiętnik matki, Poznań 1994.
• J. Księżniak, Wspomnienia, cz. I, Deportacja, AN PTL, sygn. 102/s.
• M. Kuczyński, Moja wojenna tułaczka, AN PTL, sygn. 110/s.
• M. Łęczycka, Zsyłka. Lata 1940-1946 w Kazachstanie, Wrocław 1989.
• B. Łysko, Wspomnienia, AN PTL, sygn. 114/s.
• M. Maciejewski, Wspomnienia, AN PTL, sygn. 73/s.
• J. Maliszewski, Moje wspomnienia z Syberii, AN PTL, sygn. 111/s.
• T. Mikulski, Przedłużone wakacje, AN PTL, sygn. 315/s.
• J. Mrowiński, Obrazki z dzieciństwa (okres 1940-1946), AN PTL, sygn. 139/s.
• K. Niemczyk, Długa droga do Polski [w:] Polacy w Rosji mówią o sobie, wybór i oprac. W. Walewander, Wydawnictwo KUL, Lublin 1993.
• I. Nowak, Wspomnienia, AN PTL, sygn. 147/s.
• D. Nowakowska, Oczami dziecka, AN PTL, sygn. 25/s.
• I. Nowakowska, Deportacja kobiet i dzieci na Sybir, "Sybirak. Biuletyn informacyjny Oddziału Warszawskiego Związku Sybiraków" 1994, nr 6 (1-2).
• K. Obuchowski, Autobiografia naukowa [w:] Historia psychologii polskiej w autobiografii, cz.1, T. Rzepa (red.), Węgrowiec 1992.
• K. Obuchowski, Sens życia w warunkach zsyłki syberyjskiej [w:] Przez galaktykę potrzeb ludzkich, Poznań 1995.
• K. Obuchowski, Uwagi psychologa o zsyłce w Majkainie [w:] Polacy w Kazachstanie. Historia i współczesność, S. Ciesielski, A. Kuczyński (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1996.
• Z. Orłowska, Tajgo, pamiętna tajgo..., Wrocław 1991.
• K.K. Ostaszkiewicz, Długie drogi Syberii, Londyn 1986.
• S. Paluch, Wspomnienia zesłańca [w:] Polacy w Rosji mówią o sobie, wybór i oprac. E. Walewander (red.), Wydawnictwo KUL, Lublin 1993.
• J. Pniszek, Boża siła [w:] Syberia: poza życiem, M.J. Dudziak (red.), Witnica 1999.
• J. Prorok, Skazani na zagładę, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław 1992.
• Raport. Obliczenia Ambasady (Sprawozdanie Działu Opieki Ambasady RP w ZSRR na dzień 30 czerwca 1942 r.), "Karta" 1994, nr 1.
• J. Rębisz-Osipowska, Było mi bardzo smutno i wciąż płakałam [w:] Wspomnienia Sybiraków, t. 2, oprac. J. Przewłocki, Związek Sybiraków, Warszawa 1990.
• J. Ryzner, Wspomnienia Sybiraczki, AN PTL, sygn. 28/s.
• B. Sidorska, Nieujawniony życiorys Sybiraka, AN PTL, sygn. 193/s.
• J. Siedlecki, Losy Polaków w ZSRR w latach 1939-1986, Bydgoszcz 1990.
• Z. Siemaszko, W sowieckim osaczeniu 1939-1986, Londyn 1991.
• L. Słodki, Wspomnienia z Archangielska [w:] Polacy w Rosji mówią o sobie, wybór i oprac. E. Walewander, Wydawnictwo KUL, Lublin 1993.
• A. Sobota, W stepach Kazachstanu. Wspomnienia z lat 1939-1946, Warszawa 1993.
• A. Srebrakowski, Stan zdrowia ludności polskiej [w:] Życie codzienne polskich zesłańców w ZSRR w latach 1940-1946, S. Ciesielski (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997.
• J. Strączkowska-Saj, Wspomnienia z życia na zesłaniu w Syberii i Kazachstanie (1940-1946), AN PTL, sygn. 44/s.
• P. Sztompka, Trauma kulturowa. Druga strona zmiany społecznej [w:] Dziedzictwo i perspektywy społeczeństwa polskiego, A. Najder, K.Z. Sowa (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2003.
• W.I. Thomas, F. Znaniecki, The Polish Peasant In Europe and America, New York 1974 (1927).
• K. Trątnowiecka, AW, II/3078, s. 1-2.
• Tryptyk kazachstański, oprac. W. Śliwowska, M. Giżejewska, J. Andukowicz, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 1992.
• W. Wielhorski, Los Polaków w niewoli sowieckiej (1939-1956), Londyn 1956.
• J. Winnicki, Czy zobaczę jeszcze mój dom rodzinny?, AN PTL, sygn. 136/s.
• P. Zaworski, Deportacja - zesłanie - powrót. Refleksje osobiste [w:] Polacy w Kazachstanie. Historia i współczesność, S. Ciesielski, A. Kuczyński (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1996.
• P. Żaroń, Deportacje i zesłania ludności polskiej na Syberię (1945-1949) [w:] Syberia w historii i kulturze narodu polskiego, A. Kuczyński (red.), Wyd. Silesia, Wrocław 1996.
• P. Żaroń, Ludność polska w Związku Radzieckim w czasie II wojny światowej, PWN, Warszawa 1990.
• Życie codzienne polskich zesłańców w ZSRR w latach 1940-1946, S. Ciesielski (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997.