Krzyże w Guberni Suwalskiej w XIX wieku : między tradycją a dyktatem władzy

• Autorzy: Gabija Surdokaite

Warianty tytułu

Crosses of the Suwalki Province of the 19th century : between the Tradition and Government's dictate

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

W niniejszym artykule omówię niezwykle skomplikowane i zagmatwane przepisy władz carskich, dotyczące krzyży, kapliczek, figur i innych znaków religijnych, a obowiązujące w guberni suwalskiej. (fragment tekstu)

EN

At the beginning of 19th century cross building was a deeply rooted practice in the Suwalki province. According to the surviving church documents, this tradition dates back to as far as the 18th century. The natural and sponteneous development of the tradition of cross building was interrupted in 1867, when a ban on building crosses, chapels or other religious symbols, Stations of the Crioss and processions church premises was imposed. Although panalties for disobeying the order were not heavy as in Kaunas and Vilnius provinces, the building, repair and renovation of crosses in the Suwalki province were under strict control of governement officials. Moreover the tsar's governement went as far as to regulate the outward apperance of the cross. No decorative elements, sophisticated forms or inscriptions were allowed. As a rule, building metal crosses made of cast iron was not permitted as the latter were said to resemble memorials. Besides, only wooden crosses were considered religious symbols by the civil government. Thus although the tsar's governement prevented industrial cast iron crosses from invading the landscape of Suwalki province, yet it also strongly infuenced the form, decoration and the intended purpose of wooden crosses. Numerous registered violations and penalties testify to people's disobedience and resistance to the civil governement in general and the control imposed on cross building in particular. Until then, the latter practice depended exclusively on the builder's religious feelings and the only requirement of the clergy was that the Christian iconography and Catholic norms be observed. The 19th century was the turning point in the tradition of cross building - the religious symbolism of the cross was overshadowed by its political implications. The emergence of historical and political references occurred not only as a result of the 1863 upsising and its subsequent cruel suppression, but also due to the above mentioned restrictions imposed by the tsarist governement, which were meant to control, enfeeble and eventually destroy the tradition in the Catholic regions of the Russian Empire. In Suwalki province, as in Vilnius or Kaunas provinces, crosses were built to commemorate the ancestors and important life events or by way of pleading for intercession and protection form from various diseases and ill-fortunes. The distinctive charecteristic of this province is that it is a place where the influences and trends of the other regions come together and undergo transformation. The Caravacan cross, with inscribed abbreviations, is found in Suwalki province more often than in other regions. The plain form and moderate ornamentation of the crosses of the Suvalki region were determined not only by the specific requirements of the tsarist authorities, but also by people's distinctive taste, which was formed way before it could be affected by mass-produced items.(original abstract)

Słowa kluczowe

PL

Sztuka; Kościół katolicki; Historia

EN

Art; Roman Catholic Church; History

• Czasopismo: Zarządzanie w Kulturze
• Rocznik: 2012
• Tom: 13
• Strony: 239--262

Twórcy

autor

Gabija Surdokaite

• Instytut Badania Kultury Litwy

Bibliografia

• Akta stanu cywilnego w Księstwie Warszawskim i w Królestwie Polskim, "Prawo Kanoniczne" 1995, nr 1-2.
• Ar. Łm., 1.39, karta 3v. Wizytacja generalna kościoła w miejscowości Błogosłowieństwo, 1873 r.
• Ar. Łm., 11.515, karty nienumerowane. Inwentarz kościoła w Jańsborgu, 1811 r.
• Ar. Łm., 1.112, karta 89. Wizytacja kaplicy w Jonuciach, 1802 r.
• Ar. Łm., 1.112, karty nienumerowane. Wizytacja kościoła w Godlewic (lt. Garliava), 1811 r.
• Ar. Łm., 1.481, karty nienumerowane. Wizytacja kościoła w Słowikach, 1816 r.
• Ar. Łm., 1.452, karty nienumerowane. Wizytacja generalna kościoła w Rumbowiczach, 1823 r.
• Ar. Łm., 1.612, karty nienumerowane. Inwentarz kościoła w Gryszkobudzie, 1823 r.
• Ar. Łm., 1.14, karty nienumerowane. Akt przekazania kościoła w Balwierzyszkach, 1839 r.
• Ar. Łm., 1.526, karty nienumerowane. Wizytacja generalna kościoła w Syntowtach, 1837 r.
• Ar. Łm., 1.347, karty nienumerowane. Inwentarz kościoła w Olwicie, 1838 r.
• Ar. Łm., 1.241 A, karty nienumerowane. Inwentarz kościoła w Liszkowie, 1821 r.
• Ar. Łm., 1.483, karty nienumerowane. Wizytacja generalna kościoła w Słowikach, 1837 r.
• Archiwum kościoła w Simnie, karty nienumerowane. Inwentarz kościoła w Simnie z 1742 r.
• Archiwum kościoła w Rumbowiczach. Wizytacja kościoła w Rumbowiczach, 1837 r., karta 17v.
• Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego, Dział Rękopisów (lt. Vilniaus Universitcto biblioteka, rankrasciu skyrius, dalej: VUB) RS, f. 102, b. 524, karty nienumerowane.
• Brenstejn M., Krzyże i kapliczki żmudzkie [w:] Materiały antropologiczne, archeologiczne i etnologiczne, Kraków 1907.
• Butkiewicz B., ks., Opis Kościołów i parafij w mieście Władysławów i we wsi Gryszkabuda położonych w gubernii Augustowskiej, "Pamiętnik Religijno-Moralny", Warszawa 1849, t. XVI.
• Buraćas B., Kryżdirhyste Lietwoje, Vilnius 1998.
• Galaune P, Lietuvią liaudies menas: jo meniniąformą pietojimosipagrindai, Kaunas 1930.
• Grinius J., Lietuvos kryżiai ir koplyteles, "Lictuvos katalikii mokslo akademijos metraśtis", Roma, 1970, t. V.
• Jarośevićius A., Lietuvią kryżiai, Vilnius 1912.
• Jemielity W., Dekanat unicki augustowski w XIX i początkach XX wieku [w:] Materiały do dziejów społeczno-religijnych w Polsce, Lublin 1974.
• Jovaiśa L., Katalikiśkoji reforma Zemaićin vyskupijoje [praca doktorska, rękopis], Vilnius 2004.
• Jucewicz A.L., Rysy Żmudzi, Muzeum Domowe, Warszawa 1839.
• Jucewicz A.L., Wspomnenia Żmudzi, Wilno 1842. Jucewicz A.L., Litwa pod względem starożytnych zabytków, obyczajów skreślono przed Ludwika z Pohiewia, Wilno 1846.
• Jurkuviene T., Suvałkijos kryżiai, "Menotyra" 2004, nr 3(36).
• Jurkuviene T., Liškiava: Paminklas su śv. Agotos skulptiira, "Lietuvos sakralines dailes katalog as", t. 1, Vilkaviśkio vyskupija, kn. 3: Lazdiju dekanatas.
• Lietuvią dailes draugija pernykśćiais 1913 metais, "Vairas" 1914, nr 7.
• Litewskie Muzeum Narodowe (lt. Lietuvos nacionalinis muziejus, dalej: LNM), R. 898, karty nienumerowane. Inwentarz kościoła w Prenach z 1769 r.
• Litewskie Archiwum Historii Państwa (lt. Lietuvos valstybes istorijos archyvas, dalej: LVIA), f. 1010, ap. l,b. 1436, karta 1. Pismo komisarza obwodu władysławowskiego do gubernatora suwalskiego, 5(17) stycznia 1893 r.
• LNM, R. 898, karty nienumerowane. Inwentarz kościoła w Prenach z 1782 r.
• LVIA, f. 1009, ap. 7, b. 16, karty: 4-6v. Okólnik gubernatora suwalskiego do komisarzy obwodów z 31 lipca (12 sierpnia) 1867 r.
• LVIA, f. 1009, ap. 7, b. 16, karta 5v. Okólnik gubernatora suwalskiego do komisarzy obwodów z 31 lipca (12 sierpnia) 1867 r.
• LVIA, f. 1009, ap. 7, b. 16, karty 6. Okólnik gubernatora suwalskiego do komisarzy obwodów z 31 lipca (12 sierpnia) 1867 r.
• LVIA, f. 1010, ap. 1, b. 2201, karta 2. Pismo gubernatora suwalskiego do komisarzy obwodu władysławowskiego, 28 maja 1886 r.
• LVIA, f. 1009, ap. 7, b. 16, karta 7. Pismo komitetu kościelnego w Kraśnic do gubernatora suwalskiego, 10 (22) stycznia 1869 r.
• LVIA, f. 1009, ap. 7, b. 16, karta 10. Pismo gubernatora suwalskiego, do komitetu kościelnego w Kraśnie.
• LVIA, f. 1010, ap. 1, b. 1436, karty: 41-12. Prośba Antoniego Rodziewicza, adresowana do gubernatora suwalskiego, 22 września (3 października) 1893 r.
• LVIA, f. 1010, ap. 1, b. 1436, karty: 116-116v. Raport urzędnika żandarmerii z gminy Preny w obwodzie mariampolskim dla komisarza obwodu, 1893 r.
• LVIA, f. 1009, ap. 7, b. 16, karta 1. Pismo gubernatora suwalskiego do urzędnika odpowiedzialnego za sprawy wyznania unickiego, 1(13) grudnia 1867 r.
• LVIA, f. 1010, ap. 1, b. 1436, karta 68. Pismo komisarza obwodu suwalskiego do gubernatora suwalskiego, 11 (23) lutego 1893 r.
• LVIA, f. 1010, ap. 1, b. 2201, karta 19. Prośba Adama Modrosa, mieszkańca wsi Wilkeliszki (lt. Vilkeliśkes) w gminie Syntowty, adresowana do gubernatora suwalskiego, 7 sierpnia 1886 r.
• LVIA, f. 1010, ap. 1, b. 2201, karta 1. Prośba Antoniego Rubikisa, mieszkańca wsi Skaisgirie (lt. Skaisgiriai), w gmienic Syntowty, w obwodzie Władysławów, adresowana do gubernatora suwalskiego, 10 (22) maja 1886 r.
• LVIA, f. 1010, ap. 1, b. 2070, karta 40. Prośba mieszkańców wsi Kubiliai w obwodzie władysławowskim do komisarza obwodu, 24 września (2 października) 1883 r.
• LVIA, f. 1010, ap. 1, b. 2070, karta 37. Prośba do gubernatora suwalskiego, 20 października (1 listopada) 1883 r.
• LVIA, F. 1010, ap. 1, b. 2070, karta 66. Prośba Józefa Użutisa, mieszkańca wsi Szwidziszki (lt. Svediśkes) w gminie Syntowty, adresowana do gubernatora suwalskiego, 7 grudnia 1883 r.
• LVIA, f. 1010, ap. 1, b. 2201, karta 3. Prośba Konstantyna Sliesoraitisa, mieszkańca wsi Smilgie (lt. Smilgiai), w gminie Gryszkobuda, w obwodzie władysławowskim, adresowana do gubernatora suwalskiego, 18 czerwca 1886 r.
• LVIA, f. 1010, ap. 1, b. 2201, karta 5. Prośba Jana Tomaszowa mieszkańca, gminy Aszmonisz-ki (lt. Aśmoniskes) w obwodzie władysławowskim, adresowana do gubernatora suwalskiego, 11 (23) czerwca 1886 r.
• LVIA, f. 1010, ap. 1, b. 2201, karta 1. Prośba Antaniego Rubikisa, mieszkańca wsi Skaisgirie w gminie Syntowty, w obwodzie stanisławowskim, adresowana do gubernatora suwalskiego, 10(22) maja 1886 r.
• LVIA, f. 1010, ap. 1, b. 2070, karta 1. Pismo komisarza obwodu władysławowskiego do gubernatora suwalskiego, 24 grudnia 1892 r. (5 stycznia 1893 r.).
• LVIA, f. 1010, ap. 1, b. 2070, karta 5. Pismo gubernatora suwalskiego, 8 (20) grudnia 1882 r.
• LVIA, f. 1010, ap. 1, b. 2070, karty: 1-6, 25, 41, 45, 53, 60, 66; b. 2201, karty: 4, 16 i kolejne.
• LVIA, f. 1010, ap. 1, b. 2070, karty: 45-45v. Protokół przesłuchania Jerzego Baltrusaitisa (Baitru-szewicza), 15 (27) sierpnia 1883 r.
• LVIA, f. 1010, ap. 1, b. 2070, karta 46. Raport komisarza obwodu stanisławowskiego dla gubernatora suwalskiego.
• LVIA, f. 1010, ap. 1, b. 1436, karta 128.
• LVIA, f. 1010, ap. 1, b. 2201, karty: 9-9v. Pismo gubernatora suwalskiego do komisarza obwodu suwalskiego, 5(17) października 1886 r.
• LVIA, f. 1010, ap. 1, b. 2201, karty: 11-12. Pismo komisarza obwodu suwalskiego do gubernatora suwalskiego, 18 (30) października 1886 r.
• LVIA, f. 1010, ap. 1, b. 2201, karta 13. Pismo gubernatora suwalskiego do komisarza obwodu suwalskiego, 1 (13) listopada 1886 r.
• LVI A, f. 1671, ap. 4, b. 153, karty: 3-9. Pismo z wydziały ministerstwa spraw wewnętrznych guberni kowieńskiej do biskupa telszyckiego, 12 (24) października 1895 r.
• LVIA, f. 1010, ap. l,b. 1436.
• LVIA, f. 1010, ap. 1, b. 1436, karty: 1, 12, 68; b. 2070, karty: 41, 56, 68.
• LVIA, f. 1010, ap. 1, b. 2201, karta 14. Raport komisarza obwodu władysławowskiego dla gubernatora suwalskiego, 18 (30) listopada 1886 r.
• LVI A, f. 1010, ap. 1, b. 2070, karta 27. Raport komisarza obwodu Władysławów dla gubernatora suwalskiego, 24 sierpnia (3 września) 1883 r.
• LVIA, f. 1010, ap. 1, b. 2070, karta41, o samowolnym postawieniu krzyża przy drodze Bartniki (lt. Bartninkai)-Pojewoń (lt. Pajevonys), podobnie: Raport komisarza II zarządu żandarmerii dla gubernatora suwalskiego, 9 (21) października 1883 r., przypadek samowolnego postawienia krzyża przez Jakuba Daszkiewicza, 21 października 1883 r.
• LVIA, f. 1010, ap. 1, b. 1436, karta 59. Prośba mieszkańców wsi Liepocos w gminie Zaboryszki (lt. Żabariśkes) adresowana do gubernatora Suwalskiego, 19 stycznia (9 lutego) 1893 r.
• LVI A, f. 1010, ap. l,b. 1436, karty: 14, 19, 24, 31, 33, 40, 41, 46-46v, 48, 51, 59, 62, 68, 71, 72, 74, 82, 97, 100, 103, 116-116v, 126, 132, 208 i następne.
• LVIA, f. 1010, ap. 1, b. 1436, karta 126. Prośba wspólnoty wsi Słoboda (lt. Slabados) w gminie Poniemonie Fergissa, adresowana do gubernatora suwalskiego, 1893 r.
• LVIA,f. 1010, ap. l,b. 1436, karty: 14, 19,31,33,41,46,48,72, 74, 82, 97, 100, 103, 116-116v, 126, 132, 208 i następne.
• LVIA, f. 1010, ap. 1, b. 1436, karty: 16 17. Raport komisarza obwodu suwalskiego dla gubernatora suwalskiego, 31 stycznia (12 lutego) 1893 r.
• LVIA, f. 1010, ap. 1, b. 1436, karta 68. Raport komisarza obwodu suwalskiego dla gubernatora suwalskiego, 11 (23) lutego 1893 r.
• LVI A, f. 1010, ap.l, b. 2070, karta 68. Prośba mieszkańców Wiłkowyszek, Juliana i Emilii Szu-szyńskich, adresowanej do gubernatora suwalskiego, 6(18) października 1883 r.
• LVI A, f. 1010, ap. 1, b. 2201, karta 5. Prośba Jana Tomaszewa, mieszkańca wsi Aszmoniszki w gminie i obwodzie władysławowskim, adresowana do gubernatora suwalskiego, 11 (23) czerwca 1886 r.
• LVI A, f. 1010, ap.l, b. 2201, karta 1. Prośba Antoniego Rubikisa, mieszkańca wsi Skaisgirie w gminie Syntowty, w obwodzie władysławowskim, adresowana do gubernatora suwalskiego, 22 maja (2 czerwca) 1886 r.
• LVI A, f. 1010, ap. 1, b. 2201, karta 14. Raport komisarza obwodu Władysławów dla gubernatora suwalskiego, 6 (18) listopada 1886 r.
• LVIA, f. 1010, ap. 1, b. 1436, karta 25. Prośba Jana Rudikisa adresowana do gubernatora suwalskiego, 27 stycznia 1893 r.
• Martinaitiene G.M, XX a. I puses bei vidurio daile Vilkaviśkio vyskupijos Marijampoles ir Vilkaviśkio dekanaluose, "Menotyra" 1997, nr 3.
• Milius V, Kryżiai ir koplyteles lietwiu liaudies paproćiuose, "Lietuvos kataliką mokslo akadcmijos Metraśtis", t. X, Vilnius 1997.
• Misius K., Rusijos caro valdžios požiuris i kryžius Lietuvoje, "Liaudies kultura" 1995, nr 1, s. 41-47.
• Perkovskis J., Žemaićių liaudies meno ornamenlas: forma ir simbolika, Vilnius 1999, s. 57.
• Perkowski J., O krzyżach i kapliczkach przydrożnych żmudzkich i polskich, "Dzień Kowieński", 1929, nr 130.
• Połujański A., Wędrówki po gubernji Augustowskiej w celu naukowym odbyte, Warszawa 1859.
• Полное собранuе зконоᴈ, t. XLLXI, 1876, s. 266. Uchwała Komitetu do spraw Królestwa Polskiego nr 36381, przyjęta 20 września (2 października) 1876 r.
• Romer A., Ubiory włościan i krzyże na Żmudzi, "Tygodnik Ilustrowany" 1860, nr 40.
• Rukśtele A., Lietwos kryżiai, Kaunas 1937.
• Surdokaite G., Кpecm - каразuк з лuмзеПоucxoэєϐенue, paзбumue, oбьau, "Revista de istorie a Moldovei" 2008, nr 2 (74).
• Surdokaite G., Kryżius karavykas Lietuvoje: kilme, paplitimas, paproćiai [w:] Kryżdirbystes fenomenas liaudies kulturoje, Vilnius 2008.
• Szukiewicz W., Krzyże zdobne w gubernji Wileńskiej, "Wisła" 1903, T. XVII.
• Trimoniene R.R., Kryžių kalnai Žemaitijoje XVI-XIX a.: liaudies christianizacijos problema, "Menotyra" 2010, nr 1.
• Varnas A., Lietuvos kryžiai, Kannas 1924.
• VUB RS, f. 187, b. 4527, karta 779.
• Zabulyte J., Istorine Lietuvos kryždirbystés tradicijos raida (XIX-XXa.), "Kulturologija. Lietuvos mcnas pcrmainą laikais", t. 9, Vilnius 2002.