Kierunek i dynamika zmian procesów degradacji środowiska pod wpływem antropopresji w rejonie Górnego Śląska

• Autorzy: Elżbieta Lorek
• Języki publikacji: PL

Abstrakty

Celem pracy jest ocena wpływu zanieczyszczeń powietrza emitowanych przez hutę cynku i hutę żelaza na glebę i na roślinność runa leśnego. Analizowano reakcję dwóch gatunków Vaccinium sp. na strumień obciążeń w układzie dynamicznym, a w szczególności zbadano zdolność bioindykacyjną krzewinek względem kumulacji metali ciężkich w skali wieloletniej. Przeprowadzone badania w sezonach wegetacyjnych 1986, 1987, 1988, były kontynuacją badań przeprowadzonych w latach 1976 i 1977, które stanowiły etap wstępny badań nad bioindykacyjnymi właściwościami Vaccinium sp. Były one podstawą podjęcia próby określenia kierunku i dynamiki zmian procesów degradacji środowiska przy wykorzystaniu reakcji Vaccimum sp. na oddziaływanie różnego rodzaju typów antropopresji. (fragment tekstu)

Słowa kluczowe

PL

Środowisko przyrodnicze; Degradacja środowiska; Zanieczyszczenie środowiska

EN

Natural environment; Degradation of the environment; Environmental pollution

• Czasopismo: Prace Naukowe / Akademia Ekonomiczna w Katowicach
• Rocznik: 1993
• Strony: 106

Twórcy

autor

Elżbieta Lorek

• Akademia Ekonomiczna im. Karola Adamieckiego w Katowicach

Bibliografia

• Aleksandrowicz J., Duda U., 1991. U progu medycyny jutra. STON, Radom.
• Aleksandrowicz J., Janicki K., 1978. Pożywienie, woda i sól stołowa w ochronie zdrowia społecznego. Wyd. PAN, Kraków.
• Analiza i klasyfikacja gleb, 1985. Praca zbiorowa pod red. W. Dzięciołowskiego. AR Poznań.
• Antonovics J., Bradshaw A, Turner R,, 1971. Heavy metal tolerance in plants. Adv. in Ecolog. Res., (7): 1-85.
• Badura L., 1980. Wpływ cynku i miedzi a aktywność enzymatyczna gleby. Acta Biol. Katowice, (9): 128-142.
• Badura L., 1984. Rozważania nad stopniem zanieczyszczenia środowiska emisjami przemysłowymi i wynikającymi z tego implikacjami ekologicznymi. Post. Mikrob., 23, (2): 31-62.
• Badura L., 1985. Relacje między funkcjonowaniem homeostazy ekosystemu a emisjami przemysłowymi. Zesz. Probi. Post. Nauk Roln., (306): 9-25.
• Berry W., Wallace A, 1974. Trace elements in the environment-their role and potential toxicity as related to fossil fuels. A primary study Univ. Calif. Lab. Nuclear. Med. and Rad. Biol., AEC Contract No AT (04-1). Geneva: 12.
• Biernacka E., 1976. Zawartość mikroelementów w roślinach uprawianych na rekultywowanych składowiskach popiołu z węgla brunatnego i kamiennego. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., (179): 589-597.
• Blaszka K., 1982. Określenie wpływu wanadu i tytanu na wybrane rośliny uprawne rejonu oddziaływania KiZWRP "Krzemionka". Biblioteka IKŚ-COŚ, Katowice (maszynopis).
• Bolibrzuch E., Gałczyńska B., Kabata-Pendias A, Piotrowska M., Tarłowski P., Więcek K., 1978. Oznaczanie zawartości pierwiastków śladowych oraz siarki w glebach i roślinach metodami kolorymetrycznymi i spektrometrii absorpcji atomowej. IUNG, Puławy.
• Boratyński K., Roszyk., Ziętecka M., 1971. Przegląd badań prowadzonych w Polsce nad mikroelementami. Roczn. Glebozn., (22): 205-264.
• Boratyński K., Ziętecka M., 1983. Badania nad metodyką oznaczania dostępnych dla roślin form manganu w glebie. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., (242): 741-746.
• Borman F.H., Likens O.E., 1979. Pattem and process in a forested ecosystem. Spring-Verlag, Berlin-Heidelberg-New York.
• Braczkowski B., Potocki J., Hanak B., 1988. Jutro lasów województwa katowickiego. Materiały z konferencji na temat: "Uszkodzenie lasów a zmiany w środowisku". Katowice (maszynopis).
• Buch M.W., 1981. Einfluss von Schwefelimmissionen auf Wadhumusformen am Beispiel eines Buchenmischwaldes südlich Hannover. Forstarchiv Jg 52 (1): 15-18.
• Buszman B., 1982. Badania nad biologią Vaccinium myrtillus L. i Vaccinium vitis-idaea L. rosnących w warunkach środowiska skażonego przez emisje przemysłowe. UŚ, Katowice (maszynopis).
• Buszman B., Lorek E., 1980. Badania nad bioindykacyjną wartością Vaccinium sp. UŚ, Acta Biol. (10): 142-154.
• Celiński F., Wika S., 1980. Preliminary studies on degradation of forest habitats near Knurów. Pol. Ecol. Stud., 6, (4): 593-606.
• Chojnacki A., 1980: Wpływ związków azotu emitowanych przez Zakłady Azotowe w Puławach na zawartość niektórych składników mineralnych w roślinach uprawnych. JUNG, Puławy.
• Chromańska D., Gotkiewicz J., 1984, Zawartość miedzi, manganu i cynku w profilach gleb organogenicznych doliny Biebrzy. W: Mikroelementy w rolnictwie. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., (242): 260-288.
• Ciepał R., 1984. Badania ekologiczne runa boru sosnowego w strefie ochronnej Huty Katowice. UŚ, Katowice (maszynopis).
• Coughtrey P., Jones C.H., Martin M.H., Shales S., 1979. Litter accumulation in woodlands contaminated by Pb, Zn, Cd and Cu. Oecologia, (39): 51-60.
• Cybulko T., Drogosz S., Pazdrowski W., Antkowiak L., 1983. Zawartość miedzi, cynku i glinu organach wegetatywnych borówki czarnej. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., (242): 626-632.
• Czarnowska K., 1978. Zmiany zawartości metali ciężkich w glebach i roślinach z terenu Warszawy jako wskaźnik antropogenizacji środowiska. Zesz. Naukowe SGGW-AR Warszawa, (106): 1-71.
• Czarnowska K,, 1984. Wpływ skały macierzystej na zawartość metali ciężkich w glebach. W: Mikroelementy w rolnictwie. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., (242): 51-60.
• Czuchajowska Z., Lorek E., Strączek T., 1980. Accumulation of heavy metals in a ecosystem influenced by zinc - plant emissions. Acta Soc. Bot. Pol., 49, (3): 339-348.
• Darnikiewicz T., Herczyk B., Pasoń., Wasilewska J., 1986. Dynamika zmian zanieczyszczeń powietrza wokół Huty Cynku "Miasteczko Śląskie", Ochrona powietrza, (2): 45-51.
• Duvigneaud P., Denaeyer S. de Smet, 1970. Biological cycling of minerals in temperate deciduous forestes. W: Analysis of temperate forest ecosystems. Ed. D. E. Reichle-Springer-Verlag: 199-225, Berlin-Heideberg-New York.
• Dzięciołowski W., Kociałkowski Z., 1973. Mikroskładniki w bielicach przybałtyckich. Roczn. Glebozn. 24, (2): 241-271.
• Eaton G.W., Meehan C.N., 1971. Effects of leaf position and sampling date on leaf nutrient composition of eleven highbush bluberry cultivars. J. Am. Soc. Hort. Sci., (96): 379-380.
• Ernst W., 1976. Physiological and biochemical aspects of metal tolerance. Repr. form: Effects of air pollutants on plants. Soc. for Experimen Biol. Seminar ser. (1): 115-133.
• Ernst W., 1977. Physiological and biochemical aspects of metal tolerance. W: Effects of air pollutants of plants. Edited by Mansfield, Cambrigde: 114-133.
• Fabiszewski J., Brej T., 1978. Pobieranie przez liście i korzenie metali ciężkich zawartych w pyłach huty miedzi. W: Wpływ zanieczyszczenia pierwiastkami śladowymi na przyrodnicze warunki rolnictwa. Praca zbiorowa pod red. A, Kabaty-Pendias. IUNO, Puławy: 87-95.
• Fischer Z., Bieńkowski P., 1984. Wpływ zakładów energetycznych na obieg energii przez podstawowe ogniwa troficzne. Człowiek i Środowisko 8, (3): 411-435.
• Gambi O., Gabrielli R., Lotti L., Polidori U., 1971. Aspetti biogeochemice del manganese nell, Appenino-Tosco-Emiliano. Webbia, 25 (2): 353-382.
• Gawęcki J., Wagner W., 1984. Podstawy metodologii badań doświadczalnych w nauce o żywności i żywieniu. PWN, Warszawa.
• Glass N., Tingey D,, 1974. Effects of air pollution on ecological processes, W: Radiation Research 1973. Biomedical, chemical and physical prospectiv, 5th, Int. Radiation Research Congress meeting, Seatle.
• Godzik S., 1981. Oddziaływanie zanieczyszczeń powietrza na rośliny - aktualne problemy i poglądy. Wiadomości Botaniczne, 25: 196-207.
• Gowin T., Góral J., 1977. Chlorophyll and pheophytin content in needles of different age of trees growing under condition of chronic industrial pollution. Acta Soc. Bot, Pol., 46 (1): 151-159.
• Greszta J., 1987. Wpływ przemysłowego zanieczyszczenia powietrza na lasy. SGGW-AR Warszawa.
• Greszta J., Godzik S., 1969. Wpływ hutnictwa cynku na gleby. Roczn. Glebozn., 20, (1): 196-213.
• Grochowski W., 1972. Jadalne owoce leśne i ich użytkowanie. PWRiL Warszawa.
• Grodzińska K., 1980. Międzynarodowe sympozjum na temat bioindykacji, zmian zachodzących w ekosystemach lądowych pod wpływem czynników antropogenicznych. Wiad. Ekol., (2): 177-180.
• Grodzińska K., 1983. Mchy i kora drzew jako czułe wskaźniki skażenia środowiska gazami i pyłami przemysłowymi. W: Bioindykacja skażeń przemysłowych i rolniczych. Materiały pokonferencyjne pod red. J. Fabiszewskiego. PAN, Ossolineum Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: 67-81.
• Grodziński W,, York T., 1981. Species and ecosystem level bioindicators of airborne pollution: an analysis of two major. Water, Air and Soil Poll. (16): 33-53.
• Hegemayer J., Kahle H., Breckle S., Waisel Y., 1986. Cadmium in Fagus sylvatica L. trees and seedlings: leaching, uptake and interconnection with transpiration. Water Air and Soil Poll., 29, (4): 347-359.
• Huttunen S., 1975. The influence of air pollution on the forest vegetation around Oulu. Acta Univ. Oulensis ser. A Sci. Rerum Naturalium No 33, Biologia No 2: (I) 1-18, (II) 1-37, (III) 1-24.
• Impens R. 1974. Presence de plomb dans l environnement. Ann. Gembloux 1, (80): 173-185.
• Józefaciukowa W., 1984. Wpływ imisji przemysłowych na stan biomasy zbiorowisk roślinnych w sąsiedztwie zakładów chemicznych w Tarnowskich Górach. Prace IBL, (631-635): 23-42.
• Kabata-Pendias A., 1978. Wpływ zanieczyszczeń pierwiastkami siadowymi na niektóre właściwości gleb, W: Wpływ zanieczyszczeń pierwiastkami śladowymi na przyrodnicze warunki rolnictwa. Praca zbiorowa pod red, A. Kabaty-Pendias, IUNG Puławy.
• Kabata-Pendias A., Bolibrzuch E., 1976. Wpływ kadmu na zawartość metali ciężkich w trawie (Bromus unioloides L.). Roczn. Nauk. Roln. 101 (4): 34-45.
• Kabata-Pendias A., Pendias H., 1979. Pierwiastki śladowe w środowisku biologicznym, Wyd. Geol. Warszawa.
• Kabata-Pendias A,, Piotrowska M., 1984, Ramowe wytyczne dotyczące określania dopuszczalnych stężeń pierwiastków śladowych w glebach i roślinach warunkujących zachowanie chemicznej równowagi ekosystemów. Departament Ochrony Powierzchni Ziemi, Urząd Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Warszawa.
• Kabata-Pendias A., Piotrowska M,, 1984. Zanieczyszczenie gleb i roślin pierwiastkami śladowymi. Zakład Wydawnictw Informacyjnych, CBR Warszawa.
• Kaji M., Yoneyama T., Tosuka T., Iwaki H., 1980. Absorption of atmospheric NO2 by plants and soil Transformation of NO2 absorbed in the leaves and transfer of the nitrogen through the plants. W: Studies on the effect of air pollutants on plant mechanisms of phytotoxicity. Japan Env. Agency, (11): 51-58.
• Karweta S., 1976. Zmiany zawartości cynku i ołowiu w roślinach jako skutek zanieczyszczenia powietrza przez zakład hutniczy metali nieżelaznych. Zesz. Probl. Nauk. Roln., (179): 583-587.
• Karweta S., Poborski P., 1988. Wpływ osadzania pyłu na powierzchni roślin na wyniki oznaczeń zawartych w nich metali ciężkich Zn, Pb, Cd. Arch. Ochr. Śród,, (3-4): 145-153.
• Kazimierczkowa R., 1975. Correlation between the amount of industrial dust fall and the lead and zinc accumulation in some plant species. Bull. Acad. Pol. Sci. Ser. Biol., (23): 611-621.
• Kołczak A., 1987. Ocena wpływu "Huty Katowice" na gleby i rośliny w granicach jej strefy ochronnej. Referat wygłoszony na posiedzeniu Polskiego Towarzystwa Nauk Żywieniowych. AE, Katowice (maszynopis).
• Koter M., 1987. Chemia rolna. PWN, Warszawa.
• Kozłowski S., 1983. Przyrodnicze uwarunkowania gospodarki przestrzennej. Ossolineum PAN, Kraków-Wrocław-Łódź-Warszawa.
• Kucharski R., 1988. Profilaktyka ekologiczna terenów przemysłowych w aspekcie zmniejszeniu narażenia człowieka. Wyd. Geol., Warszawa.
• Labuda J., Forgac D., 1972, Studium des Einflusses der Lokalität auf den Cu, Fe, Zn, Mn und Co-gehalt in der Luzerne Wiesenklee und im Grasbestand. Acta Zooiech. Univ. Agric. Nitra Czechosl., (24): 5-20.
• Lag J., Bolviken E., 1974. Some naturally heavy metal posoned areas of interest in prospecting, soil chemistry, and geomedicine. Jordungersokelseias Saertrykk, Norges geoSoglske indersokelse, (202): 73-96.
• Lagerwerff J.V., 1972. Lead, mercury and cadmium as environmental contaminants. Micronutrients in Agriculture (23): 593-636.
• Laskowski S., Szerszeń L., Roszyk E., 1984. Mikroelementy w różnych rodzajach i kategoriach gleb wietrzeniowych Sudetów, Zesz. Probl. Nauk Roln., (242): 43-50.
• Lin Wu, Bradshaw A., 1972. Aerial pollution and the rapid evolution of copper tolerance. Nature, 238 (5360): 167-169.
• Lityński T., Jurkowska M., Gorlach E., 1972. Analiza chemiczno-rolnicza. PWRIL, Warszawa-Kraków.
• Lorek E., 1977. Wpływ zanieczyszczeń przemysłowych na zawartość siarki, ogólnej i siarczanów w owocach borówki czernicy V. myrtillus L. i w owocach borówki brusznicy V. vitis-idaea L. rosnących w rejonach wielkoprzemysłowych. Przemyśl Spożywczy, (12): 472-474.
• Lorek E., 1978 a. Badanie składu chemicznego owoców borówek V myrtillus L. i V. vitis-idaea L. jako wskaźnika stopnia zanieczyszczenia środowiska naturalnego w regionie wielkoprzemysłowym. UŚ, Katowice (maszynopis).
• Lorek E., 1978 b. Zawartość manganu i witaminy C w owocach borówki czernicy i brusznicy rosnących w rejonach wielkoprzemysłowych. Roczniki PZH, 29, (4): 381-387.
• Lorek E., 1979. The contents of manganese and witamin C in the fruits of blueberries and red berries (V myrtillus L. and V. vitis-idaea L.) growing in highly industrialized regions. Applied Ecology Abstracts. Pollutant effects and bioassays. Oxford, London: 162-163.
• Maliszewska W., Wierzbicka H., 1978. Wpływ ołowiu, cyku i miedzi na rozwój i aktywność drobnoustrojów w glebach. W: Wpływ zanieczyszczenia pierwiastkami śladowymi na przyrodnicze warunki rolnictwa. Praca zbiorowa pod red. A. Kabaty-Pendias. IUNG, Puławy: 135-149.
• Malone C., Koppe D., Miller R.J., 1974. Localization of lead accumulated by com plants. Plants Physiol., (53): 388-394.
• Mang S., Broda E., 1976, Einfluss von Cadmium auf Wachstum von Chlorella. Naturwissenchaften, (63): 295.
• Marchwińska E. 1982: Wykorzystanie niektórych zależności fitoekologicznych do oceny wpływu zanieczyszczeń powietrza na plon. IKŚ, Katowice.
• Masters M.B., Mc Cance R.A., 1939. The sulphur content of foods. Blochem. J., 33 (8): 1304-1313.
• Moszyńska B., 1982. Gospodarka materia V. myrtillus w zbiorowiskach borowych. Instytut Ekologii PAN, Dziekanów Leśny (maszynopis).
• Mukammal E.J., 1976. Rapport on Nonradioacvtive Pollutants of the Biosphere and their Injurious Effects on Plants, Animals and Yields. Genewa, Switzerland WMO-Nr 431, tech. not No. (147): 27.
• Müller K., Payer H., 1980. The Influence of Zinc and Light Condition on the Cadmium. Repressed Growth of the Green Alga Coleastrum Proboscideum. Physiol. Plant., (50): 265-268.
• Musaeva L., Kozlova G., 1973. Nakoplene manganca v cernike V. myrtillus v sviazji s uslovijami mestoobitanija. Biol. Nauk. 16 (8): 71-76.
• Narodowy Program Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych do roku 2010, 1988 (1-13). IOŚ, Warszawa.
• Nowotny-Mieczyńska A, 1976, Fizjologia mineralnego żywienia roślin. PWRiL, Warszawa.
• Odum E.P., 1982. Podstawy ekologii. Wyd. PWRiL, Warszawa.
• Official Methods of Analysis of the Association of Official. Analytical Chemists, 1970. Washington.
• Operat szkód przemysłowych Nadleśnictwa Świerklaniec i Gołonóg, 1990. OZLP Katowice (maszynopis).
• Page A.L., Change AC., 1975. Trace element and plant nutrient contraints of recycling sewage sludges on agricultural land Air and soilos. Chicago, 111, New York No (4): 201-209.
• Piontek F., Lorek E., Lorek D., 1991. Bariery wzrostu gospodarczego w zakresie infrastruktury ekologicznej w układzie przestrzennym Polski. AE, Katowice.
• Piotrowska M., 1983. Dynamika niektórych metali ciężkich w glebach. Cz. I. Miedź i Cynk. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., (242): 719-726.
• Piotrowska M., 1981. Uruchamianie metali ciężkich w glebach zanieczyszczonych pyłami huty miedzi i ich pobieranie przez kupkówkę (Dactylis glomerata L.), IUNG, Puławy.
• Przybylski T., 1981. Krążenie i kumulacja metali ciężkich w ekosystemie leśnym. UŚ, Katowice (maszynopis).
• Przybylski T.( 1981. General information on genetic and breeding in relation to air pollution and resistance. Arch, Ochr. Środ., (2-4): 81-90.
• Przybylski T., 1985: Funkcjonowanie homeostazy tv ekosystemie leśnym zagrożonym przez antropopresje. Zesz. Probl. Post Nauk. Roln. (306): 95- 102.
• Przybylski T., 1988. Ekologiczne skutki degradacji szaty roślinnej. Konferencja na temat "Uszkodzenie lasów a zmiany w środowisku". Katowice (maszynopis).
• Przybylski T., 1989. Bariera sprawności ekosystemu. W: Bariery funkcjonowania Górnego Śląska (materiały z konferencji). Regionalny Zespół ds. Ochrony i Kształtowania Środowiska Górnego Śląska, Katowice.
• Przybylski T., Lorek E., 1990. Przyrodnicze i społeczne konsekwencje degradacji lasów Górnośląskiej Aglomeracji Przemysłowej. W: "Rekreacyjne użytkowanie lasów". Praca zbiorowa pod red. J. Boguckiego: 85-104. Monografie AWF, Warszawa.
• Przybylski T., 1991. Zagrożenie środowiska przyrodniczego w województwie katowickim. Fundacja Ekologiczna "Silesia", Katowice.
• Richards B., 1979. Wstęp do ekologii gleby. PWN, Warszawa. Rüchling B., Tyler G., 1968. An ecological approach to the lead problem. Botaniska Notiser, (121): 402-416.
• Rüchling A., Tyler G., 1973. Heavy metal pollution and decomposition of spruce needle litter. Oikos, (24): 402-416.
• Rüchling A., Tyler G.( 1973. Heavy metal deposition in Scandinavia. Water, Air and Soil Pollution, (2): 445-455.
• Ruszkowska M., 1978. Fizjologiczne aspekty nadmiaru pierwiastków śladowych w roślinach. W: Wpływ zanieczyszczeń pierwiastkami śladowymi w roślinach. Praca zbiorowa pod red. A. Kabaty-Pendias: 25-32. IUNG, Puławy.
• Sawicka-Kapusta K., 1990. Assessment of the environmental pollution around a steelworks with use of indicator plants. Part II. Heavy metals. Arch. Ochr. Środ., (1-2): 79-99.
• Siarka w biosferze, 1980. Praca zbiorowa pod red. J. Siuty i A. Rejman-Czajkowskiej. PWRiL, Warszawa.
• Siuta J., Zielińska A., Makowiecki K., 1985. Degradacja ziemi. IOŚ, Warszawa.
• Siuta J., 1985. Zasady badania gleb i roślin w ochronie środowiska. IOŚ, Warszawa.
• Siuta J., Górski T., Chojnacki A., 1987, Ekologiczne skutki uprzemysłowienia Puław. IOŚ, Warszawa.
• Spivey Fox M., 1974. Effect of essential minerals an cadmium toxicity. J. Food Sc. 39 (2): 321-324.
• Sporek K., 1983. Wpływ zanieczyszczeń powietrza na przyrost wysokości sosny pospolitej. PWN, Warszawa.
• Stankiewicz Z., Jastrzębska J., Majewska B., 1973. Wartość odżywcza żyta uprawianego w rejonie przemysłowych zanieczyszczeń związkami azotu. Roczn. PZH, 24 (2): 216-220.
• Stratton G.W., Corke Ch.T, 1979. The Effect of Mercuric, Cadmium and Nickel Ion Combinations on a Blue-Green, Alga Chemosphere (10): 731-740.
• Strusiński A., Misiakiewicz Z,, Czyż E., 1976. Zanieczyszczenie środowiska ołowiem wzdłuż szlaków komunikacyjnych. Rocz. PZH, 27 (5): 548-553.
• Strusiński A., Wyszyńska M., 1971. Oznaczanie żelaza, miedzi, cynku i ołowiu w powietrzu atmosferycznym. Roczn. PZH 22, (6): 649-656.
• Szalonek I., Warteresiewicz M., 1966. Wpływ przemysłowych zanieczyszczeń powietrza na niektóre rośliny warzywne. Zakł. Bad. Nauk. GOP-PAN, Zabrze, (8): 59-71.
• Trojanowski 1973. Przemiany substancji organicznej w glebie. PWRiL, Warszawa.
• Turski R., Baran S., Warda Z., 1974. Zastosowanie spektralnej analizy emisyjnej do badania zanieczyszczeń rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Problemy Agrofizyki, (12): 17-41.
• Vetter H., Mahlhop R., 1971. Untersuchungen über Blei-Zinkund Fluor-Immissionen und dadurch verursachte Schäden an Pflanzen und Tieren. Landw. Forsch., 24 (3-4): 294-315.
• Uggla H., 1983. Gleboznawstwo rolnicze. PWN, Warszawa.
• Warteresiewicz M., 1979. Oddziaływanie zanieczyszczeń powietrza SO₂ na wybrane gatunki roślin w rejonie OOP. Arch. Ochr. Środ., (1): 95-166.
• Wielgolaski F., Kjelvik S., Kallio P., 1975. Mineral Tundra and Forest Tundra Plants in Fennoscandia. Ecol. Studies Analysis and Syntesis, Vol. 16. Fennoscadian Tundra Ecosystems, Part 1, (16): 317-332 pp. Springer-Verlag. Berlin-Heidelberg-New York.
• Wybrane metody badania składu i wartości odżywczej żywności, 1981. Praca zbiorowa pod red. U. Rutkowskiej. PWN, Warszawa.
• Yoneyama T., Totsuka T., Hayakawa N., Yazaki J., 1980. Absorption of atmospheric NO₂ by plant and soils. Day and night NO₂ fumigation effect on the plant growth and estimation on the amount of NO₂ nitrogen absorbed by plants. W: Studies on the of air pollutants on plants and mechanisms of phytotoxicity (11): 19-30. Japan Env. Agency.
• Zanieczyszczenie atmosfery w województwie katowickim w latach 1983-1987. WSSE, Katowice.
• Zimdahl R.L., 1975: Entry and movement in vegetation of lead derived from air and soil sources. 2-15. 68 th Ann. Meeting Air. Poll. Control Assoc. Boston, Mass.
• Zimny H., Żukowska-Wieszczek D., Nowakowski W., 1982. Skażenie atmosfery a produkcja rolna i leśna. CBR, Warszawa.
• Zöttl H.W., 1983. Zur Frage der toxischen Wirkung von Aluminium auf Pflanzen. Alig. Forstz., (8): 206-208.
• Zwoliński J., Olszowski J., Olszowska G., Zwolińska B., 1988. The effect of industrial dust from different emission sources on the biological activity of soils. Zesz. Nauk. Akad. Roln., Kraków, Forestry (18): 226.