Changes in river channel pattern as a result of the construction, operation and decommissioning of watermills - the case of the middle reach of the River Liswarta near Krzepice, Poland

• Autorzy: Maria Fajer
• Języki publikacji: EN

Abstrakty

EN

Changes in river channel pattern in the middle reach of the River Liswarta and in the lower reaches of its tributaries near Krzepice were analysed, and were related to the construction, operation and decommissioning of watermills. For this purpose, old maps which covered the period from the beginning of the 18th century until the 20th century were used alongside written historical sources. Maps from the first half of the 19th century provided valuable source material. Traces of old mill water systems in the valley floor were analysed on the basis of a numerical terrain model and aerial photographs as well as on the basis of detailed geomorphological mapping. The research made it possible to determine the locations of former mills mentioned in written historical sources and also changes in the course of river channels related to mill construction. It was found that some reaches of the River Liswarta channel and the estuary reach of its tributary River Bieszcza were in fact old mill races. These mill races account for around 31% of the length of the river channel reaches analysed. Analysis of old maps indicated that in the 19th century, the River Liswarta near Krzepice had multiple channels. This development of the River Liswarta channel was not only the result of natural geological, geomorphological and climate conditions, but also the product of watermill construction, since some channels within this network were artificial canals, including mill races. As a result of the construction of mill races, river channel reaches ranging from 1 to 2.5 km in length were shifted. Of the mills studied, as many as 80% ceased to exist in different parts of the period covered by the research. Traces of some of them can still be found in the form of ruins of foundations or of a water system with the remains of hydraulic structures, while some have only left their mark on the river channel pattern.(original abstract)

Słowa kluczowe

EN

River regulation; History; Geology

PL

Regulacja rzek; Historia; Geologia

• Czasopismo: Environmental & Socio-economic Studies
• Rocznik: 2018
• Tom: 6
• Numer: nr 1
• Strony: 25--37

Twórcy

autor

Maria Fajer

• University of Silesia in Katowice, Sosnowiec, Poland

Bibliografia

• Baranowski B. 1977. Polskie młynarstwo. Ossolineum, Wrocław
• Bishop P., Muñoz-Salinas E. 2013. Tectonics, geomorphology and water mill location in Scotland and the potential impacts of mill dam failure. "Applied Geography", 42: 195-205.
• Brown A.G. 1997. Alluvial Geoarchaeology: Floodplain Archaeology and Environmental Change. Cambridge University Press.
• Brykała D. 2005. Rekonstrukcja retencji zbiornikowej zlewni Skrwy Lewej w ciągu ostatnich 200 lat. "Przegląd Geograficzny", 77, 1: 69-89.
• Bujakowski W. (ed.) 2006. Opracowanie metody programowania i modelowania systemów wykorzystania odnawialnych źródeł energii na terenach nieprzemysłowych województwa śląskiego wraz z programem wykonawczym dla wybranych obszarów województwa, cz. 2 Projekt programu wykorzystania odnawialnych źródeł energii na obszarach nieprzemysłowych województwa śląskiego. Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, Kraków - Katowice, pp. 81-93.
• Cieśla R. 1997. Blask dawnych Krzepic. Krzepice.
• Dembińska M. 1973. Przetwórstwo zbożowe w Polsce średniowiecznej X-XIV w. Wrocław.
• Downward S., Skinner K. 2005. Working rivers: the geomorphological legacy of English freshwater mills. Area, 37, 2: 138-147.
• Drzewiecki P., Karpiński H., Sieklucki J. (eds) 1904. Księga adresowa przemysłu fabrycznego w Królestwie Polskim na rok 1904. Stowarzyszenie Techników, Warszawa.
• Dynowska I. 1971. Typy reżimów rzecznych w Polsce. "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Geograficzne", 28: 1-155.
• Fajer M. 2004. Morfologiczne i geologiczne uwarunkowania rozwoju doliny Liswarty w holocenie. "Prace Wydziału Nauk o Ziemi UŚ", 32: 1-108.
• Fajer M. 2011. Antropogeniczne przeobrażenia den dolin rzecznych na Wyżynie Woźnicko-Wieluńskiej w XVIII-XX w. [in:] A. Zieliński (ed.) Znane fakty - nowe interpretacje w geologii i geomorfologii. Uniwersytet Jana Kochanowskiego, Instytut Geografii, Kielce: 9-22.
• Fajer M., Waga J. M. 2002. Transformations in hydrological system of the Liswarta caused by human economic activity during hundred years. [in:] V.N. Andrejchuk, V.P. Korzhyk (eds) Regional aspects of land use. Chernivtsy-Sosnowiec: 45-50.
• Fajer M., Waga J.M. 2010. Uwarunkowania lokalizacji siłowni wodnych na Liswarcie. Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych, 41: 19-21.
• Fajer M., Woskowicz-Ślęzak B. 2016. Geologiczne i geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji dawnych młynów wodnych nad dolną Liswartą. Acta Geographica Silesiana, 22: 25-33.
• Fajer M., Malik I., Waga J.M., Wistuba M., Woskowicz-Ślęzak B. 2017. Współczesne wykorzystanie przez bobra europejskiego Castor fiber antropogenicznie przekształconych dolin rzecznych (przykłady z Równiny Opolskiej i Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej). "Przegląd Geograficzny", 89, 3: 467-490.
• Forysiak J. 2005. Rozwój doliny Warty między Burzeninem i Dobrowem po zlodowaceniuWarty." Acta Geographica Lodziensia", 90: 1-116.
• Forysiak J. 2010. Zastosowanie analizy zdjęć lotniczych do rekonstrukcji układu wielokorytowego środkowej Warty. "Landform Analysis", 13: 13-18.
• Grabarczyk T., Nowak T. 2015. Z dziejów Dankowa do początku XVI wieku. [in:] W. Dudak, T. Grabarczyk (eds) Fakty i mity z historii Dankowa, Lipie - Łódź: 13-26.
• Graf R., Kaniecki A., Medyńska-Gulij B. 2008. Dawne mapy jako źódło informacji o wodach śródlądowych i stopniu ich antropogenicznych przeobrażeń. "Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią", seria A: Geografia Fizyczna, 59: 11-27.
• Grano M.C., Del Monte M., Lazzari M., Bishop P. 2016. Fluvial dynamics and watermills location in Basilicata (Southern Italy). "Geografia Fisica e Dinamica Quaternaria", 39: 149-160.
• Haisig J., Wilanowski S. 1985. Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski 1:50000, arkusz Krzepice. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
• Haisig J., Wilanowski S. 1990. Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50000, arkusz Krzepice. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
• Hoffmann R.C. 2014. An environmental history of medieval Europe. Cambridge University Press.
• John S., Klein A. 2004. Hydrogeomorphic effects of beaver dams on floodplain morphology: avulsion processes and sediment fluxes in upland valley floors (Spessart, Germany). Quaternaire, 15, 1-2: 219-231.
• Kamlerowa W. 1966. Lustracja województwa krakowskiego 1564. T. 1-2, Wydał Jan Małecki, 1962-1964, Państwowe Wydawnictwo Naukowe [recenzja]. "Kwartalnik Historii Nauki i Techniki", 11/1-2: 124-127.
• Kaniecki A. 2014. Przemiany środowiskowe związane z antropopresją w ujściowym odcinku Warty. "Badania Fizjograficzne", Seria A - Geografia Fizyczna, 65: 129-152.
• Kaniecki A., Brychcy D. 2010. Średniowieczne młyny wodne i ich wpływ na przemiany stosunków wodnych na przykładzie zlewni Obry Skwierzyńskiej." Badania Fizjograficzne", Seria A - Geografia Fizyczna, 61: 145-156.
• Kaniecki A., Woźniak A., Kornaś M. 2012. Wykorzystanie wód dla potrzeb młynarskichna obszarze międzyrzecza Warty i Prosny w XVI wieku." Przegląd Geofizyczny", LVII, 3-4: 379-391.
• Klimek K. 1966. Deglacjacja północnej części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej w okresie zlodowacenia środkowopolskiego. "Prace Geograficzne IG PAN", 53: 1-136.
• Kobojek E. 2009. Naturalne uwarunkowania różnych reakcji rzek nizinnych na antropopresję na przykładzie środkowej Bzury i jej dopływów. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
• Lewin J. 2010. Medieval Environmental Impacts and Feedbacks: The Lowland Floodplains of England and Wales. "Geoarchaeology", 25, 3: 267-311.
• Liske K. 1876. Cudzoziemcy w Polsce. Lwów.
• Lorek D. 2014. Kartograficzny zapis przestrzeni historycznej w korelacji ze źródłami pisanymi. Badania Fizjograficzne, Seria A - Geografia Fizyczna, 65: 205-214.
• Muznerowski A. 1914. Krzepice w przeszłości. Włocławek.
• Nanson G.C., Knighton D.A. 1996. Anabranching rivers: their cause, character and classification. "Earth Surface Processes and Landforms", 21: 217-239.
• Perignon M.C. 2007. Small mill dams as drivers for avulsions in sediment-limited landscapes: Analysis of the Nay 2006 Suncook River avulsion in Epsom, New Hampshire and nearby rivers. "The Geological Society of America, Annual Meeting, Abstracts" with Programs, 39, 6: 179.
• Podgórski Z. 2004. Wpływ budowy i funkcjonowania młynów wodnych na rzeźbę terenu i wody powierzchniowe Pojezierza Chełmińskiego i przyległych części dolin Wisły i Drwęcy. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
• Polvi L.E., Wohl E. 2012. The beaver meadow complex revisited - the role of beavers in post-glacial floodplain development. "Earth Surface Processes and Landforms", 37: 332-346.
• Polvi L.E., Wohl E. 2013. Biotic Drivers of Stream Planform: Implications for Understanding the Past and Restoring the Future. "BioScience", 63, 6: 439-452.
• Rhodes E. 2007. Identifying human modification of river channels. [in:] J. Blair (ed.) Waterways and Canal-building in Medieval England. Oxford University Press: 133-152.
• Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu, 1938. Związek Izb Przemysłowo-Handlowych RP, Warszawa, R. 6.
• Rybczyński M. 1931. Rozmieszczenie zakładów wodnych w województwie Kieleckiem. "Sprawozdania i Prace Polskiego Komitetu Energetycznego", V, 17-20: 377-379.
• Slingerland R., Smith N.D. 2004. River avulsions and their deposits. "Annual Review of Earth and Planetary Sciences", 32: 257-285.
• Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu. (ed.) T. Jurek. 2010, Instytut Historyczny, Polska Akademia Nauk. http://www.slownik.ihpan.edu.pl/[access 23.08.2017].
• Squatriti P. (ed.) 2000. Working with water in medieval Europe: technology and resource-use. Brill, Leiden-Boston-Koln.
• Surowiecki W. 1811. O rzekach y spławach kraiów Xięstwa Warszawskiego. Warszawa.
• Szurowa B. 2015. Młynarstwo między Wisłą i Pilicą od połowy XVIII do XX wieku. Kielce.
• Teisseyre A.K. 1985 Mady dolin sudeckich. Część I: Ogólna charakterystyka środowiskowa (na przykładzie zlewni górnego Bobru). "Geologia Sudetica", 20 (1): 113-195.
• Teisseyre A.K. 1990. Mixed-pattern, coexistent multichannel river system of the Upper Bóbr (Central Sudetes, SW Poland): A field experiment and geological data. "Geologia Sudetica", XXV, 1-2: 149-154.
• Teisseyre A.K. 1991. Bank crevassing and channel anastomosis in the upper River Bóbr valley (Central Sudetes, SW Poland). Krewasowanie brzegów i anastomozowanie koryt w dolinie górnego Bobru (Sudety Środkowe): dane eksperymentalne i kartograficzne. "Acta Universitatis Wratislaviensis, Prace Geologiczno-Mineralogiczne", XXI: 1-108.
• Teisseyre A.K. 1992. Rzeki anastomozujące - procesy i modele sedymentacji, "Przegląd Geologiczny", 4: 241-248.
• Uribelarrea D., Benito G. 2008. Fluvial changes of the Guadalquivir river during the Holocene in Córdoba (Southern Spain). "Geomorphology", 100: 14-31.
• Verstraeten G., Broothaerts N., Van Loo M., Notebaert B., D'Haen K., Dusar B., De Brue H. 2017. Variability in fluvial geomorphic response to anthropogenic disturbance," Geomorphology", 294: 20-39.
• Walter R.C., Merritts D.J. 2008. Natural Streams and the Legacy of Water-Powered Mills. Science, 319, 299-304.
• Wesołowska H. 1969. Młynarstwo wiejskie Opolszczyzny od XVIII do XX wieku. Instytut Śląski, Opole.
• Wystawa Przemysłu i Rolnictwa 1909 w Częstochowie. http://www.wystawa1909.pl [access 17.02.2017].
• Zientara B. 1954. Dzieje małopolskiego hutnictwa żelaznego XIV-XVII w. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
• Revisia Polski malei trzech woiewoctw przes Revisori Anno Domini 1564. Archiwum Główne Akt Dawnych, 4 Metryka Koronna, Lustracje dz. XVIII, sygn. 17.
• Lustracia albo Revisia Malei Polsky trzech Woyewodzctw 1569. Archiwum Główne Akt Dawnych, 4 Metryka Koronna Lustracje dz. XVIII, sygn. 18.
• Lustratio Bonorum Reipublicae Palatinatuum Cracoviensis et Sandomiriensis 1636. Archiwum Główne Akt Dawnych, Metryka Koronna, Lustracje, dz. XVIII, nr zesp. 4, nr serii 7, sygn. 23.
• Lustarcya Woiewodztwa Krakowskiego Anni 1660. Archiwum Główne Akt Dawnych, 4 Metryka Koronna Lustracje dz. XVIII, sygn. 24.
• Lustracja województwa krakowskiego 1789. T 4, Cz. 2. Powiat lelowski oraz starostwo kłobuckie i brzeźnickie, oprac. A. Falniowska-Gradowska, T. Rychlikowa. Ossolineum, 1963.
• Akta miasta Krzepic, Archiwum Państwowe w Częstochowie, nr 397, 1

Identyfikatory

DOI

https://doi.org/10.2478/environ-2018-0004