Użyteczność analitycznego eklektyzmu w badaniu stosunków Polski z Rosją

• Autorzy: Adriana Dudek

Warianty tytułu

The Usefulness of Analytical Eclecticism in Studying the Relations between Poland and Russia

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

Przedmiotem artykułu jest analiza przyczyn braku trwałej i stabilnej współpracy między Polską i Rosją. Fundamentalne pytanie badawcze postawione w artykule brzmi: czy państwa konstruujące stosunki międzynarodowe w ramach odmiennych paradygmatów teoretycznych są zdolne trwale ze sobą współpracować? Narzędziem wykorzystanym w badaniu jest analityczny eklektyzm rozumiany także jako odpowiedź na postulat pragmatyzmu w podejściu do badań nad stosunkami międzynarodowymi sensu largo. W artykule wykorzystano dwa podejścia teoretyczne, inne dla każdego z analizowanych państw: dla Polski jest to paradygmat liberalny, zaś dla Rosji - realistyczny. Analizę polityk zagranicznych tych państw przeprowadzono z odwołaniem się do trzech kryteriów, tj. postrzegania przez nie istoty stosunków między państwami w ujęciu liberałów i realistów, instytucji i reżimów międzynarodowych jako płaszczyzn współpracy oraz sposobu i źródeł identyfikacji interesu. Artykuł składa się z czterech części. W pierwszej skonstruowano zastosowany w jego dalszej części model analityczny, w drugiej dokonano rekonstrukcji polskiej percepcji przez pryzmat podejścia liberalnego z wykorzystaniem wspomnianych wyżej trzech kryteriów, w trzeciej przeprowadzono taką samą rekonstrukcję percepcji Rosji w oparciu o podejście realistyczne. Ostatnią cześć artykułu stanowi postrzeganie przez Polskę i Rosję dwóch wybranych problemów: znaczenia Ukrainy dla każdego z państw oraz optymalnego kształtu architektury bezpieczeństwa europejskiego. Studium przeprowadzone w artykule pozwoliło udzielić pozytywnej odpowiedzi na pytanie badawcze postawione we wstępie. Wydaje się zatem, iż zbieżność, lub w tym przypadku rozbieżność, percepcji rzeczywistości międzynarodowej państw stanowi niezwykle ważny - by nie rzec kluczowy - czynnik sprzyjający lub utrudniający trwałą i stabilną współpracę.(abstrakt oryginalny)

EN

The article analyses the causes of the lack of lasting and stable cooperation between Poland and Russia. The fundamental research question posed by the author is: Are countries who rely on different theoretical paradigms in their international relations able to engage in lasting cooperation with each other? In the study, the author uses the instrument of analytical eclecticism, understood also as the response to the request for pragmatism in the approach to studies of international relations in the broad sense, as well as two theoretical approaches, a different one for each country: the liberal paradigm for Poland and the realist paradigm for Russia. The analysis of these countries' foreign policies has been conducted is based on three criteria: their perception of the nature of the relations between states from the liberal and realist angles, their perception of international regimes and institutions as platforms for cooperation and the means and sources used for identifying their interests. The article is divided into four parts. In the first part, the author constructs the analytical model to be used in the further parts. In the second part, the author reconstructs the Polish perception from the liberal angle using the aforementioned three criteria. The third part contains a similar reconstruction of the Russian perception based on the realist approach. The last part of the article is dedicated to the Polish and Russian perception of two selected problems: the significance of Ukraine for each of the two countries and the optimal shape of the European security architecture. The study presented in the article leads to a positive answer to the research question posed in the introduction. It seems, therefore, that similarity - or, in this case, dissimilarity - between the states' perceptions of the international reality constitutes a crucial factor facilitating or hampering lasting and stable cooperation.(original abstract)

Słowa kluczowe

PL

Liberalizm; Polityka zagraniczna; Współpraca; Stosunki międzynarodowe

EN

Liberalism; Foreign policy; Cooperation; International relations

• Czasopismo: Stosunki Międzynarodowe
• Rocznik: 2016
• Tom: 52
• Numer: nr 2
• Strony: 39--70

Twórcy

autor

Adriana Dudek

• Uniwersytet Wrocławski

Bibliografia

• R. Jervis, Realism, neoliberalism, and cooperation: Understanding the debate, "International Security" 1999, t. 24, nr 1, s. 42-63.
• Informacja Ministra Spraw Zagranicznych Włodzimierza Cimoszewicza na temat polskiej polityki zagranicznej w 2002 r., https:// www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/priorytety_polityki_zagr_2012_2016/expose2/expose_2002/ , (data dostępu: 1.01.2016).
• J. Darczewska, P. Żochowski, Rusofobia w strategii Kremla. Broń masowego rażenia, Punkt Widzenia, nr 56, Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa 2015.
• S. Dębski, Ewolucja doktryny polityki wschodniej Polski, w: A. Gil, T. Kapuśniak (red.), Polityka wschodnia Polski. Uwarunkowania, koncepcje, realizacja, IEŚW, Lublin - Warszawa 2009, s. 195.
• P.T. Jackson, The Conduct of Inquiry in International Relations: Philosophy or Science and Its Implications for the Study of World Politics, Routledge, London - New York 2010.
• J. Friedrichs, F. Kratochwil, On acting and knowing: How pragmatism can advance international relations research and methodology, "International Organization" 2009, t. 63, nr 4, s. 701-731.
• D.A. Lake, Why "isms" are evil: Theory, epistemology, and academic sects as impediments to understanding and progress, "International Studies Quarterly" 2011, t. 55, nr 2, s. 465-480
• R. Sil, P. Katzenstein, De-centering, not discarding, the "isms": Some friendly amendments, "International Studies Quarterly" 2011, t. 55, nr 2, s. 481-485
• H.R. Nau, No alternative to "isms", "International Studies Quarterly" 2011, t. 55, nr 2, s. 487-491.
• P.T. Jackson, D.H. Nexon, Paradigmatic faults in international relations theory, "International Studies Quarterly" 2009, t. 53, nr 4, s. 907-930.
• A. Ahmedi, R. Sil, When multi-method research subverts methodological pluralism - or, why we still need single-method research, "Perspectives on Politics" 2012, t. 10, nr 4, s. 935-953.
• A. Hirschman, The search for paradigms as a hindrance to understanding, "World Politics" 1970, t. 22, nr 3, s. 341, 343.
• R. Sil, P.J. Katzenstein, Analytic eclecticism in the study of world politics: Reconfiguring problems and mechanisms across research traditions, "Perspectives on Politics" 2010, t. 8, nr 2, s. 411-431.
• J. Cornut, Analytic eclecticism in practice: A method for combining international relations, theories, "International Studies Perspectives" 2015, t. 16, nr 1, s. 50-66.
• R. Sil, P. Katzenstein, Beyond Paradigms: Analytic Eclecticism in the Study of World Politics, Palgrave Macmillan, New York 2010, s. 32.
• E. Haliżak, Liberalna wizja porządku międzynarodowego, w: R. Kuźniar (red.), Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku. Wizje - koncepcje - paradygmaty, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005
• H.V. Milner, Interests, Institutions, and Information: Domestic Politics and International Relations, Princeton University Press, New York 1997
• R.O. Keohane, J.S. Nye, Power and Interdependence, Longman, New York 2001
• J.G. Ruggie, Constructing the World Polity: Essays on International Institutionalization, Routledge, New York 2002.
• R.O. Keohane, J.S. Nye, Power and Interdependence: World Politics in Transition, Little Brown, Boston 1977
• E. Morse, Modernization and the Transformation of International Relations, The Free Press, New York 1976
• M. Kozub-Karkut, Liberalizm: charakterystyka teorii w świetle założeń Moravcsika, w: Ł. Fijałkowski, E. Stadtmuller (red.), Normy, wartości i instytucje we współczesnych stosunkach międzynarodowych, Rambler, Warszawa 2015, s. 80.
• R.O. Keohane, Neoliberal institutionalism: A perspective on world politics, w: idem (red.), International Institutions and State Power: Essays in International Relations Theory, Westview, Boulder 1989, s. 3.
• R.O. Keohane, After Hegemony: Cooperation and Discord in the Word Political Economy, Princeton University Press, Princeton 1984.
• J. Czaputowicz, Teorie stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 219.
• J. Goldstein, R.O. Keohane (red.), Ideas and Foreign Policy: Beliefs, Institutions and Political Change, Cornell University Press, Ithaca 1993.
• A. Moravcsik, Liberal theories of international law, w: J.M. Pollock (red.), Interdisciplinary Pers pectives on International Law and International Relations: The State of Art, Princeton University Press, Princeton 2012.
• A. Moravcsik, Taking preferences seriously: A liberal theory of international politics, "International Organization" 1997, t. 51, nr 4, s. 517.
• A. Wendt, Społeczna teoria stosunków międzynarodowych, tłum. W. Derczyński, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2008.
• K Waltz, Theory of International Politics, McGraw-Hill 1979; wydanie polskie: Struktura teorii stosunków międzynarodowych, tłum. R. Włoch, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010.
• J. Zajączkowski, Strategie morskie Indii, Chin i USA w regionie Oceanu Indyjskiego: analiza w kategoriach realizmu ofensywnego, "Stosunki Międzynarodowe - International Relations" 2015, t. 51, nr 2, s. 40.
• J.J. Mearsheimer, The Tragedy of Great Power Politics, W.W. Norton, New York 2001.
• T. Łoś-Nowak, Paradygmat realistyczny - projekcje porządku międzynarodowego w XXI wieku, w: R. Kuźniar (red.), Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku. Wizje - koncepcje - paradygmaty, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005.
• J.J. Mearsheimer, The false promise of international institutions, "International Security" 1994/1995, t. 19, nr 3, s. 10.
• K. Waltz, Realism and International Politics, Routledge, New York 2008
• R. Powell, Absolute and relative gains in international relation theory, "The American Political Science Review" 1991, t. 85, nr 4, s. 1303-1320.
• H. Morgenthau, Politics Among Nations: The struggle for Power and Peace, Alfred A. Knopf, New York 1978.
• J. Bryła, Strefy wpływów w stosunkach międzynarodowych. Aspekty teoretyczne i praktyczne na przykładzie supermocarstw, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2002.
• E. Haliżak, J. Czaputowicz (red.), Teoria realizmu w nauce o stosunkach międzynarodowych. Założenia i zastosowania badawcze, Rambler, Warszawa 2014.
• D.L. Byman, K.M. Pollack, Let us now praise great men: Bringing the statesman back in, "International Security" 2001, t. 25, nr 4, s. 107-146
• G. Rose, Neoclassical realism and theories of foreign policy, "World Politics" 1998, t. 51, nr 1, s. 144-172.
• "Biuletyn z posiedzenia Komisji Spraw Zagranicznych", nr 34, nr 587/V kad., http://orka.sejm.gov.pl/Biuletyn.nsf/0/29B79B9E342E01C125717E002D316C/$file/0058705.pdf (data dostępu: 13.01.2016).
• B. Sienkiewicz, Pochwała minimalizmu, "Tygodnik Powszechny", 24-31.12.2000
• B. Sienkiewicz, Szkodliwe marzycielstwo, "Tygodnik Powszechny", 21.01.2001
• W. Maziarski, Szkodliwe poglądy, "Tygodnik Powszechny", 4.02.2001
• B. Sienkiewicz, Podejmijmy poważny spór, "Tygodnik Powszechny 4.02.2001
• B. Berdychowska, Giedroyć nadal aktualny, "Tygodnik Powszechny", 4.03.2001
• Cz. Miłosz,Przeciw minimalizmowi, "Tygodnik Powszechny", 4.03.2001
• T.A. Olszański, Po pierwsze: interes państwa, "Tygodnik Powszechny", 18.03.2001
• J. Pomianowski, Wszystkie błędy zostały już popełnione, "Tygodnik Powszechny", 25.03.2001.
• A. Nowak, Polityka wschodnia Polski: historyczne inspiracje i współczesne dylematy, Ośrodek Myśli Politycznej, http://www.omp.org.pl/artykul.php?artykul=18 (data dostępu: 4.10.2016)
• L. Unger, Polityka wschodnia Polski w wizji paryskiej "Kultury", : A. Gil, T. Kapuśniak (red.), Polityka wschodnia Polski. Uwarunkowania, koncepcje, realizacja, IEŚW, Lublin - Warszawa 2009
• http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/wypowiedz.xsp?posiedzenie=1&dzien=4&wyp=1&view=S (data dostępu:14.01.2016).
• Pełny zapis przebiegu posiedzenia Komisji Spraw Zagranicznych, nr 73, http://orka.sejm.gov.pl/zapisy7.nsf/0/65378854C6F54EA5C1257B4E004B1622/%24File/0169407.pdf (data dostępu:14.01.2016).
• Pełny zapis przebiegu posiedzenia Komisji Spraw Zagranicznych, nr 174, s. 3, http://orka.sejm.gov.pl/zapisy7.nsf/0/5EAB382551C 0B3DBC1257E360048A2F1/%24File/0449207.pdf (data dostępu: 13.01.2016).
• R. Sikorski, 1 września - lekcja historii, "Gazeta Wyborcza", 29.08.2009.
• http://www.wne.sggw.pl/czasopisma/pdf/PRS_2006_T15_s293.pdf (data dostępu: 15.01.2016).
• Wywiad Katarzyny Pełczyńskiej-Nałęcz dla PAP m.in. o stosunkach polsko-rosyjskich, 7.08.2014 r., https://www.msz.gov.pl/pl/aktualnosci/msz_w_mediach/wywiad_ambasador_katarzyny_pelczynskiej_nalecz_dla_pap_m_in__o_stosunkach_polsko_rosyjskich__7_sierpnia_2014_r_?printMode=true (data dostępu: 13.02.2016).
• M. Tabor, Polska w Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego, w: S. Parzymies, I. Popiuk-Rysińska (red.), Udział Polski w organizacjach międzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2012, s. 14.
• Priorytety polskiej polityki zagranicznej 2012-2016, Warszawa, marzec 2012 r., s. 4-5, http://www.msz.gov.pl/resource/aa1c4aec-a52f-45a7-96e5-06658e73bb4e:JCR (data dostępu: 23.09.2016).
• UE, https://www.msz.gov.pl/resource/fc25e49c-a646-4b8a-bc7d-5336dac99670:JCR (data dostępu: 15.01.2016).
• https://www.msz.gov.pl/resource/cca83422-8661-4b6e-9e32-f94e9bc3db4b:JCR (data dostępu:15.01.2016).
• http://www.kigeit.org.pl/FTP/PRCIP/Literatura/008_3_Strategia_Bezpieczenstwo_Energetyczne_i_Srodowisko_2020.pdf (data dostępu:17.01.2016).
• Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego, Komitetu Regionów i Europejskiego Banku Inwestycyjnego. Strategia ramowa na rzecz stabilnej unii energetycznej opartej na przyszłościowej polityce w dziedzinie klimatu, Bruksela, dnia 25.02.2015 r., http://www.me.gov.pl/files/upload/23282/energyunion_pl.pdf (data dostępu:16.01.2016).
• P. Kowal, Kluczowe elementy stanowiska Polski wobec polityki wschodniej Unii Europejskiej, http://www.lazarski.pl/pl/pobierz/1009/ (data dostępu: 16.01.2016).
• A secure Europe in a better world - European security strategy, Bruksela, 12.12.2003 r., s. 7, http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/78367.pdf (data dostępu: 16.01.2016
• A. Dudek, Partnerstwo wschodnie i polski interes narodowy, w: J. Nadolska, K.A. Wojtaszczyk (red.), Prezydencja Polski w Unii Europejskiej, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2010.
• A. Smolar, Polityka zagraniczna Prawa i Sprawiedliwości - próba rzeczywistości, w: Ciągłość i zmiana w polskiej polityce zagranicznej, Fundacja im. S. Batorego, Warszawa 2006, s. 57-73.
• B. Cichocki, P. Świeżak, Co Polska może na wschodzie? Raport BBN, "Bezpieczeństwo Narodowe" 2008, nr 7-8, s. 65-82
• M. Słowikowski, Stosunki unijno-rosyjskie w okresie niemieckiej prezydencji. Stagnacja zamiast przełomu?, "Analizy Natolińskie" 2007, nr 6(19), s. 1-43.
• A. Jarosiewicz, E. Fischer, Eurazjatycka Unia Gospodarcza - więcej polityki, mniej gospodarki, Komentarze OSW, nr 157, Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa 2015, http://www.osw.waw.pl/sites/default/files/komentarze_157_0.pdf (data dostępu: 11.01.2016).
• G. Kuczyński, Strategia Rosji wobec Zachodu, "Bezpieczeństwo Narodowe" 2009, nr 9-10, s. 155-171.
• J.J. Mearsheimer, Why Ukraine crisis is the West's fault, "Foreign Affairs" 2014, t. 93, nr 5, s. 77-89.
• http://csis.org/publication/unpacking-russias-new-national-security-strategy (data dostępu: 16.01.2016).
• S. Bieleń, W.M. Góralski (red.), Nowa tożsamość Niemiec i Rosji w stosunkach międzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1999
• A. Czarnocki, I. Topolski (red.), Federacja Rosyjska w stosunkach międzynarodowych, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2006
• A. Bryc, Cele polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2005.
• Strategia bezpieczeństwa narodowego Federacji Rosyjskiej do 2020 r., zatwierdzona Dekretem Prezydenta Federacji Rosyjskiej Dmitrija Miedwiediewa z 12 .05.2009 r., http://pressje.pl/media/pressje_shop/article/article_25_issue14.pdf (data dostępu: 7.01.2016).
• A. Bryc, Wpływ geopolityki na tożsamość międzynarodową Polski i Rosji, w: S. Bieleń, A. Skrzypek (red.), Geopolityka w stosunkach polsko-rosyjskich, Warszawa 2012, s. 27.
• F. Łukianow, Rosja w globalnej awanturze, "Nowa Europa Wschodnia" 2008, nr 2, s. 19.
• Koncepcja polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej, zatwierdzona przez prezydenta Federacji Rosyjskiej Władimira Putina 12.02.2013 r., http://www.mid.ru/foreign_policy/official_documents/-/asset_publisher/CptICkB6BZ29/content/id/122186 (data dostępu: 8.01.2016).
• R. Paradowski, Eurazjatyckie imperium Rosji. Studium idei, Elipsa, Warszawa 2003.
• Z. Brzeziński, Wielka szachownica, Elipsa, Warszawa 1998, s. 49.
• "Jewrazijskaja integracyja. Ekonomika, prawo, politika. Mieżdunarodny nauczno-analiticzeskij żurnał" 2015, nr 1.
• I. Massaka, Possible benefits of the creation the Eurasian Union, "Jewrazijskaja integracyja. Ekonomika, prawo, politika. Mieżdunarodnyj nauczno-analiticzeskij żurnał" 2015, nr 1, s. 52-61.
• A. Włodkowska-Bagan, Softpower w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej wobec państw "bliskiej zagranicy", "e-Politikon" 2012, nr 3, http://oapuw.pl/wp-content/uploads/2013/03/Wlodkowska-Bagan-A.- Soft-Power-w-polityce-zagranicznej.pdf (data dostępu: 11.01.2016).
• "Biuletyn z posiedzenia Komisji Spraw Zagranicznych Sejmu", nr 165, nr 3785/VI kad., s. 43, http://orka.sejm.gov.pl/Biuletyn.nsf/0/4E74DF1967A68347C1257745004A2746/$file/0378506.pdf (data dostępu: 4.10.2016).
• M. Kaczmarski, Rosyjski rewizjonizm wobec Zachodu, Prace OSW, nr 33, Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa 2009, s. 18 i nast.
• P. Grochmalski, Afroeurazja Centralna - nowa, geopolityczna przestrzeń chronicznej niestabilności, w: J. Marszałek-Kawa, P. Wawrzyński (red.), Prawo i polityka na wschód od Europy, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2014, s. 396-446.
• G. Kuczyński, Strategia Rosji wobec Zachodu, "Bezpieczeństwo Narodowe" 2009, nr 9-10, s. 155-171.
• M. Menkiszak, Wielka Europa. Putinowska wizja (dez)integracji europejskiej, Prace OSW, nr 46, Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa 2013.
• M. Broda, Mocarstwowy imperatyw i imperialno-autorytarne fatum współczesnej Rosji?, w: S. Bieleń, A. Skrzypek (red.), Rosja. Rozważania imperiologiczne, WDiNP UW - Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2015, s. 19-38
• Bobo Lo, Russia and the New World Disorder, Brookings Institution Press 2015.
• Wypowiedź podsekretarz stanu w MSZ Katarzyny Pełczyńskiej-Nałęcz na posiedzeniu Komisji Spraw Zagranicznych Sejmu 13.03.2014 r., Kancelaria Sejmu, Biuro Komisji Prac Sejmowych, pełny zapis przebiegu posiedzenia Komisji Spraw Zagranicznych, nr 124, http://orka.sejm.gov.pl/zapisy7.nsf/0/FEF5C316D1584AF1C1257CA1004F773E/%24File/0305707.pdf (data dostępu: 13.01.2016).
• A. Zamarajewa, Lease or chaos: the metaphor of "disintegration" in the symbolic politics of Russia, w: I. Massaka (red.), Symbol in politics, Toruń 2012, s. 232.
• Polska - Rosja. Diagnoza społeczna 2013. Raport z badań opinii publicznej w Polsce i Rosji, Warszawa 2013, http://www.cprdip.pl/assets/media/Wydawnictwa/Raporty/Polska_Rosja. Diagnoza_spoleczna_2013.pdf (data dostępu: 15.01.2016).
• Polska - Rosja. Diagnoza Społeczna 2015. Raport z badań opinii publicznej w Polsce i Rosji, Warszawa 2015, http://www.cprdip. pl/assets/media/Wydawnictwa/Raporty/POLSKA_ROSJA._Diagnoza_spoleczna_2015.pdf (data dostępu: 15.01.2016).
• Wypowiedź Przewodniczącego Komitetu ds. Międzynarodowych Dumy Państwowej Federacji Rosyjskiej Konstatina Kosaczewa na posiedzeniu Komisji Spraw Zagranicznych Sejmu RP 27.05.2010 r., w którym uczestniczyła delegacja Komitetu, "Biuletyn z posiedzenia Komisji Spraw Zagranicznych Sejmu", nr 165, nr 3785/VI kad., s. 46, http://orka.sejm.gov.pl/Biuletyn.nsf/0/4E74DF1967A68347C1257745004 A2746/$file/0378506.pdf (data dostępu: 4.10.2016).
• A. Balcer, Na Wschodzie bez zmian? Polska polityka wschodnia, stan obecny i perspektywy, Kolegium Europy Wschodniej, Wrocław - Wojnowice 2015, s. 13.
• Wypowiedź wicedyrektora OSW Adama Eberhardta podczas posiedzenia Komisji Spraw Zagranicznych Sejmu 2.12.2015 r., Kancelaria Sejmu, Biuro Komisji Sejmowych, pełny zapis z przebiegu posiedzenia Komisji Spraw Zagranicznych, nr 3, http://orka.sejm.gov.pl/zapisy8.nsf/0/2C28A925FC945DDCC1257F14005017DD/%24File/0005408.pdf (data dostępu: 14.01.2015).
• K. Pełczyńska-Nałęcz, Dokąd sięgają granice zachodu? Rosyjsko-polskie konflikty strategiczne 1990-2010, Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa 2010, s. 12.
• S. Koziej, P. Pietrzak, Szczyt NATO w Walii: uwarunkowania, rezultaty, wnioski dla Polski, "Bezpieczeństwo Narodowe" 2014/III, s. 11-29.
• Wypowiedź ministra obrony Antoniego Macierewicza na posiedzeniu Sejmowej Komisji Obrony Narodowej 25.11.2015 r., Kancelaria Sejmu, Biuro Komisji Sejmowych, pełny zapis przebiegu posiedzenia Komisji Obrony Narodowej, nr 2, http://orka.sejm.gov.pl/zapisy8.nsf/0/803C0C9871A75558C1257F0D 004FDA91/%24File/0004308.pdf (data dostępu: 17.01.2016).