Przewodniki a rozwój nowoczesnej turystyki w XIX wieku

• Autorzy: Dominik Ziarkowski

Warianty tytułu

Travel Guidebooks and the Development of Modern Tourism in 19th Century

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

Przewodnik turystyczny uważany jest za odrębny gatunek literatury, który znany był już w starożytności. W kolejnych epokach forma, struktura, treść i funkcje przewodników ewoluowały, aby w XIX wieku wykształcić ostatecznie typ publikacji o nowoczesnym charakterze, z propozycjami tras zwiedzania, a także licznymi informacjami praktycznymi. Pojawiły się wówczas wyspecjalizowane wydawnictwa, tworzące przewodniki według wypracowanych schematów, takie jak oficyny Murraya i Baedekera, które stale rozszerzały ofertę, aby w końcu objąć zasięgiem swoich opracowań niemal cały świat. "Wiek pary i elektryczności" stworzył szerokie możliwości podróżowania, m.in. dzięki wynalezieniu nowych środków transportu (kolei i statków parowych). Zjawisko stopniowego umasowienia turystyki wywołało potrzebę dostarczenia podróżującym informacji na temat odwiedzanych krajów, regionów i miast. Drukowane przewodniki stanowiły odpowiedź na owo zapotrzebowanie, a jednocześnie same dawały impuls do rozwoju turystyki, wywołując u odbiorców chęć zobaczenia opisywanych obszarów wraz z ich osobliwościami przyrodniczymi i kulturowymi. W artykule przeprowadzona została analiza rozwoju dziewiętnastowiecznych publikacji przewodnikowych w kontekście dynamicznego wzrostu liczby podróży turystycznych w tym czasie. Wskazano najważniejsze osiągnięcia europejskiej literatury przewodnikowej oraz ich wpływ na polskie przewodniki, tworzone w analizowanym okresie. Wykorzystane zostały liczne opracowania polskie i zagraniczne na temat przewodników oraz dziejów turystyki, a także materiał źródłowy w postaci wybranych publikacji przewodnikowych. (abstrakt oryginalny)

EN

A travel guidebook is regarded as a separate literary genre which was known already in ancient times. In the subsequent periods, the form, structure, content and functions of travel guides evolved, only to ultimately create a modern type of publication which included propositions of itineraries, as well as numerous practical tips; the latter fact constituted a specific novum in comparison with the earlier publications of this type. There even appeared specialist publishing houses, such as Murray and Baedeker, which released travel guides produced in accordance with well-proven models; the latter ones constantly broadened their offer, so as to ultimately extend its range of impact to nearly the entire world. "The age of steam and electricity" created a wide range of travel possibilities, among others thanks to the discovery of new means of transport (the railway and steam vessels). The phenomenon of a gradual massification of tourism called for a need to provide travelers with information concerning the countries, regions and cities visited by them. Printed travel guides offered a response to the above demand, and at the same time, they themselves gave an impulse to the development of tourism creating among the recipients a desire to see the described areas together with their natural and cultural singularities. In the article, I set out to conduct an analysis of the development of the 19th century travel guide literature in the context of the dynamic development of tourism at this point in time. I also point to the most important achievements of European travel guide literature and their impact on Polish travel guides created in the analyzed period. Numerous foreign and Polish publications concerning travel guides and the history of tourism, as well as source materials in the form of selected travel guide publications will be made use of. (original abstract)

Słowa kluczowe

PL

Przewodniki; Historia turystyki; Rozwój turystyki

EN

Guides; History of tourism; Tourism development

• Czasopismo: Turystyka Kulturowa
• Rocznik: 2018
• Numer: nr 7
• Strony: 23--42

Twórcy

autor

Dominik Ziarkowski

• Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

Bibliografia

• A Handbook for Travellers on the Continent: being a guide to Holland, Belgium, Prussia, Northern Germany, and the Rhine from Holland to Switzerland, 1863, John Murray, London.
• Antoniewicz F. [Jerzykowski Antoni], 1882, Przewodnik po Poznaniu zawierający kolorowaną mapę miasta, ciekawsze w niém zdarzenia, opis publicznych gmachów i potrzebniejsze wskazówki, Druk i Nakład Fr. Tomaszewskiego, Poznań.
• Burckhardt J., 1860, Der Cicerone: Eine Anleitung zum Genuss der Kunstwerke Italiens, Schweighauserische Verlagsbuchhandlung, Basel.
• Czajewski W., [1893], Ilustrowany przewodnik po Warszawie i okolicach. Willanów. Czerniaków, Morysin, Gucin, Natolin. Wraz ze szczegółowym spisem 1000 obrazów z galerii willanowskiej, Nakładem własnym W. Czajewskiego, Warszawa.
• Czajewski W., 1892, Ilustrowany przewodnik po Warszawie na rok 1892, Drukiem Pawła Szymanowskiego, Warszawa.
• Czartoryska E. [Izabela], 1828, Poczet pamiątek zachowanych w Domu Gotyckim w Puławach, W Drukarni Banku Polskiego, Warszawa.
• [Dorszewski K.], 1886, Katedra poznańska. Przewodnik i pamiątka dla zwiedzających tę pierwszą świątynię archidiecezyalną. Z 2 rycinami, Nakładem i czcionkami Drukarni Kuryera Poznańskiego, Poznań.
• Eljasz W., 1900, Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic. Z 68-ma ilustracjami, planem Zakopanego i mapą Tatr, wyd. 6, Nakład Autora Drukarnia W. L. Anczyca i Spółki, Kraków.
• Flasieński J., Przewodnik dla podróżujących w Europie podług najnowszych źródeł ułożony z dodaniem mappy drożnéj kolei żelaznych i dróg pocztowych, 1851, Nakładem i drukiem S. Orgelbranda, Warszawa.
• Gołębiowski Ł, 1827, Opisanie historyczno-statystyczne miasta Warszawy, wydanie drugie poprawione, znacznie pomnożone i rozszerzone, Nakładem i Drukiem N. Glücksberga, Warszawa.
• Gomulicki W., Szmideberg I., 1880, Illustrowany przewodnik po Warszawie ozdobiony planem miasta, widokami piękniejszych gmachów i miejscowości, galerją typów warszawskich i szkicami charakterystycznemi. Rok pierwszy, W Drukarni Jana Noskowskiego, Warszawa.
• Grabowski A., 1822, Historyczny opis miasta Krakowa i iego okolic, Nakładem i Drukiem Józefa Mateckiego, Kraków.
• Handbuch für Reisende in Deutschland und dem Oesterreichischen Kaiserstaat. Nach eigner Anschauung und den besten Hülfsquellen, 1855, Sechste umgearbeitete Auflage, Verlag von K. Baedeker, Coblenz.
• Illustrowany przewodnik po Pradze, 1891, Nakład K. Bartoszewicza, Kraków.
• Ilustrowany przewodnik po Lwowie i Powszechnej Wystawie Krajowej. Wydany przez Towarzystwo dla Rozwoju i Upiększania Miasta. Z planem i widokami miasta, wystawy i 18 rycinami ważniejszych budynków, 1894, Z drukarni Wł. Łozińskiego, Lwów.
• Ilustrowany przewodnik po Paryżu. Zestawił H. N., 1889, Wydanie Redakcji Wędrowca, Warszawa.
• Ilustrowany przewodnik po Warszawie wraz z treściwym opisem okolic miasta, Nakład Redakcyi "Wędrowca", Warszawa 1893.
• Ilustrowany przewodnik po Wiedniu i jego okolicach oraz po Wystawie Powszechnej z dołączeniem planu Wiednia. Ułożony podług najnowszych przewodników w niemieckim i francuzkim języku, wykonanego przez inżyniera i architekta H. Grewe w dwóch kolorach, 1873, Nakładem Księgarni A. Nowoleckiego, Kraków.
• Ilustrowany przewodnik po Wiedniu i jego okolicach. Ułożony podług najnowszych przewodników w niemieckim i francuzkim języku. Z dołączeniem najnowszego planu Wiednia wykonanego przez inżyniera i architekta H. Grewe w dwóch kolorach, 1874, Wydanie drugie, Nakładem Księgarni A. Nowoleckiego, Kraków.
• Jan ze Śliwina [Kirkor A. H.], 1856, Przechadzki po Wilnie i jego okolicach, Drukarnia A. Marcinowskiego, Wilno.
• [Janota E.], 1860, Przewodnik w wycieczkach na Babią Górę, do Tatr i Pienin. Z mapą i widokiem, Nakładem Juliusza Wildta, Kraków.
• Kirkor A. H., 1862, Przewodnik. Wilno i koleje żelazne z Wilna do Petersburga i Rygi, oraz do granic na Kowno i Warszawę, Nakładem i drukiem A. H. Kirkora, Wilno.
• Kirkor A. H., 1880, Przewodnik historyczny po Wilnie i jego okolicach, wydanie drugie przejrzane i powiększone, Nakładem i Drukiem Józefa Zawadzkiego, Wilno.
• [Kozłowski K.], 1893, Przewodnik po Poznaniu i okolicy z illustracyami i planem miasta, Nakładem K. Kozłowskiego, Poznań.
• Krasiński J. W., 1821, Przewodnik dla podróżuiących w Polsce i Rzeczypospolitej Krakowskiey, W Drukarni N. Glücksberga, Warszawa.
• Kunasiewicz S., 1874, Przechadzki archeologiczne po Lwowie, zeszyt 1, Skład Główny "Księgarnia Polska", Lwów.
• Kunasiewicz S., 1876, Przechadzki archeologiczne po Lwowie, zeszyt 2 i 3, Skład Główny "Księgarnia Polska", Lwów.
• Łuszczkiewicz W., 1875, Illustrowany przewodnik po Krakowie i jego okolicach z dodaniem wszelkich wiadomości i objaśnień potrzebnych dla podróżnych oraz opisu wszystkich znaczniejszych zdrojowisk w Galicyi, Księgarnia i Wydawnictwo "Czytelni Ludowej" A. Nowolecki, Kraków.
• Mączyński J., 1854, Kraków dawny i teraźniejszy z przeglądem jego okolic, Nakładem i Drukiem Józefa Czecha, Kraków.
• [Miltner H. O.], 1861, Przewodnik po Krakowie i jego okolicach, z dodaniem instrukcji dla jadących do Szczawnicy, Krynicy, Swoszowic i Wieliczki, Nakładem Juliusza Wildta, Kraków.
• Paris und seine Umgebungen. Nebst Eisenbaim- Rouen durch das Nordöstliche Fraukreich. Handbuch für Reisende von Karl Baedeker, 1881, Zehne Auflage, Verlag von Karl Baedeker, Leipzig.
• Przewodnik dla pielgrzymów do Rzymu, 1877, Nakładem komitetu pielgrzymki, Lwów.
• Przewodnik po Paryżu dla osób udających się na wielką wystawę paryzką otworzyć się mającą 1° kwietnia 1867 roku, ułożony według najnowszych i najlepszych źródeł i zaopatrzony objaśnieniami czerpanemi z doświadczenia osoby, która długo w Paryżu mieszkała, 1867, Nakładem Księgarni Kaufmana, Warszawa.
• Przewodnik po Poznaniu i okolicy z illustracyami i planem miasta, 1898, Czcionkami Drukarni Dziennika Poznańskiego, Poznań.
• Przewodnik po Wiedniu dla osób udających się na Powszechną Wystawę Wiedeńską Roku 1873, 1873, Nakładem i Drukiem J. Kaufmana, Warszawa.
• [Saulsonowa R.], 1850, Warmbrunn i okolice jego w 38 obrazach zebranych w 38 wycieczkach przez Pielgrzymkę w Sudetach, Korn, Wrocław.
• Sierpiński S. Z., 1839, Obraz miasta Lublina, W Drukarni Maxymiliana Chmielewskiego, Warszawa.
• Sierpiński S. Z., 1843, Historyczny obraz miasta Lublina, Nakładem Autora, Warszawa.
• Sobieszczański F. M., 1857, Przewodnik po Warszawie z planem miasta ozdobionym 10cią rycinami na stali, Główny Skład w Kantorze Drukarni Gazety Codziennéj, Warszawa.
• Bepler J., 1994, The Traveller-author and his Role in Seventeenth-Century German Travel Accounts, [w:] Travel Fact and Travel Fiction. Studies on Fiction, Literary Tradition, Scholary Discovery and Observation in Travel Writing, red. Z. von Martels, E. J. Brill, Leiden - New York - Köln, s. 183-193.
• Bratuń M., 2014, Grand Tour: narodziny - rozwój - zmierzch, [w:] Polski Grand Tour w XVIII i początkach XIX wieku, red. A. Roćko, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, Warszawa, s. 19-30.
• Bruce D. M., 2010, Baedeker: The Perceived 'Inventor' of the Formal Guidebook - A Bible for Travellers in the 19th Century, [w:] Giants of Tourism, red. R. W. Butler i R. A. Russel, CABI, Wallingford, s. 93-110.
• Ciepłowski S., 2001, O rodowodzie warszawskich przewodników turystycznych, "Almanach Muzealny", t. 3, s. 203-213.
• Cuddon J. A., 1993, A Dictionary of Literary Terms and Literary Theory, third edition, Blackwell Reference, Cambridge.
• Duda J., 1996, Przewodniki po Krakowie (do 1914 roku). Książki, ich autorzy i wydawcy, "Rocznik Krakowski", t. 62, s. 53-87.
• Freitag W. M., 1996, Guidebook, [w:] The Dictionary of Art, red. J. Turner, t. 13, Macmillan Publishers Limited, London, s. 807-813.
• Gaj J., 2006, Dzieje turystyki w Polsce, Almamer Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa.
• Gunn C. A., 1979, Tourism Planning: Basics, Concepts, Cases, Crane Russak, New York.
• Hamilton J., 2005, Thomas Cook: The Holiday-Maker, Sutton Publishing, Stroud.
• Keates J., 2011, The Portable Paradise. Baedeker, Murray, and the Victorian Guidebook, Notting Hill Editions, London.
• Kolbuszewski J., 1981, Górskie przewodniki (Uwagi o współczesności i tradycji gatunku), "Litteraria", Seria A, R. 13, s. 141-158.
• Kolbuszewski J., 1990, Od "spisków" do przewodników. Przemiany formy i funkcji narracji przewodnikowej, [w:] XI Sympozjum KTG. Najstarsze polskie przewodniki górskie, red. M. Staffa, PTTK Zarząd Główny Komisja Turystyki Górskiej, Kraków, s. 5-18.
• Koshar R., 1998, "What Ought to be Seen": Tourists' Guidebooks and National Identities in Modern Germany and Europe, "Journal of Contemporary History", nr 33, s. 323-340.
• Kruczek Z., 2011, Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań, Proksenia, Kraków.
• Kulczycki Z., 1977, Zarys historii turystyki w Polsce, wyd. 3, Sport i Turystyka, Warszawa.
• Kulczycki Z., 1982, Historia turystyki, Szkoła Główna Planowania i Statystyki, Warszawa.
• MacCannell D., 2005, Turysta. Nowa teoria klasy próżniaczej, tłum. E. Klekot i A. Wieczorkiewicz, Muza SA, Warszawa.
• Mączak A., 1978, Życie codzienne w podróżach po Europie w XVI i XVII wieku, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
• Mączak A., 2001, Peregrynacje, wojaże, turystyka, Wydanie drugie poprawione i uzupełnione, Książka i Wiedza, Warszawa.
• Opaliński D., 2002, Polskie dziewiętnastowieczne przewodniki turystyczne - próba definicji, [w:] Z przeszłości Europy Środkowowschodniej, red. J. Hoff, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, s. 111-120.
• Opaliński D., 2008, Z bedekerem po zaborach. Podróż w dawnych przewodnikach turystycznych, [w:] Podróż i literatura 1864-1914, red. E. Ihnatowicz, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 525-536.
• Opaliński D., 2013, Przewodniki turystyczne na ziemiach polskich w okresie zaborów. Studium historyczno-źródłoznawcze, wyd. 2, Ruthenus, Krosno.
• Palmowski J., 2002, Travels with Baedeker - The Guidebook and the Middle Classes in Victorian and Edwardian Britain, [w:] Histories of Leisure, red. R. Koshar, Berg, Oxford - New York, s. 105-130.
• Parsons N. T., 2007, Worth the Detour. A History of the Guidebook, Sutton Publishing, New Baskerville.
• Pawłowska I., 2003, Przewodniki turystyczne o Wieliczce, "Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce", t. 23, s. 179-193.
• Schnayder J., 1947, Podróże i turystyka w starożytności, Księgarnia Wydawnicza L. J. Jaroszewski, Kraków.
• Schramm R. W., 1980, Kategorie przewodników i zróżnicowanie ich roli, [w:] Dorobek wydawniczy w dziedzinie krajoznawstwa. Potrzeby i perspektywy, Polskie Towarzystwo Turystyczno Krajoznawcze Zarząd Główny Komisja Krajoznawcza, Warszawa, s. 118-122.
• Stegner T., 2016, Historia turystyki. Polska i świat, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.
• Swarbrooke J., 2002, The development and management of visitor attractions, 2nd ed., Butterworth Heinemann, Oxford.
• Urry J., 2007, Spojrzenie turysty, tłum. A. Szulżycka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Walton J. K., 2010, Thomas Cook: Image and Reality, [w:] Giants of Tourism, red. R. W. Butler i R. A. Russel, CABI, Wallingford, s. 81-92.
• Wyszowska I., Jędrysiak T., 2017, Turystyka muzealna, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
• Ziarkowska J., Ziarkowski D., 2011, "Obrazy czarujące, od których oczów trudno oderwać...". Uwagi o sposobach przedstawiania Tatr w twórczości Walerego Eljasza, [w:] Góry - Człowiek - Turystyka. Księga jubileuszowa dedykowana prof. dr. hab. Andrzejowi Matuszykowi w 75. rocznicę urodzin, red. P. Cybula, M. Czyż i S. Owsianowska, Proksenia, Kraków 2011, s. 233-244.
• Ziarkowski D., 2016, Najstarsze polskie przewodniki jako źródła do dziejów turystyki, [w:] Z dziejów wychowania fizycznego, sportu i turystyki w Polsce i w Europie, red. J. Kosiewicz, E. Małolepszy i T. Drozdek Małolepsza, Akademia Jana Długosza w Częstochowie, Częstochowa, s. 265-279.
• Ziarkowski D., 2017, Sakralizacja Krakowa w dawnych przewodnikach turystycznych po mieście, [w:] Przestrzeń turystyki kulturowej, red. D. Orłowski, Wyższa Szkoła Turystyki i Języków Obcych, Warszawa.
• Zuelow E. G. E., 2016, A History of Modern Tourism, Palgrave, London.