Archiwalna kartografia jako źródło wiedzy o przeszłości polskich miast na przykładzie Szczakowej

• Autorzy: Marta Ślusarczyk

Warianty tytułu

Archival Cartography as a Source of the Knowledge About the Past of Polish Cities on the Example of Szczakowa

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

Jednym z ważniejszych etapów badań nad historią i rozwojem przestrzennym miast jest analiza ich archiwalnej kartografii. Historyczne plany są przechowywane w różnych zbiornicach. Przede wszystkim należy tutaj wymienić oddziały Archiwum Narodowego, ale także regionalne muzea i biblioteki. Zdarza się tak-że, że poszukiwane plany są zarchiwizowane poza granicami naszego kraju. Taka sytuacja ma miejsce w przypadku dokumentacji z okresu kiedy Polska była pod zaborami. Niniejszy artykuł prezentuje analizę historycznej kartografii Szczakowej, ośrodka położonego na terenie zaboru austriackiego - Galicji. W 2 połowie XVIII wieku oraz w wieku XIX na zlecenie władz austriackich opracowano kilka map, które mają fundamentalne znaczenie dla opisywanych studiów. Są to Mapa topograficzna Królestwa Galicji i Londomerii z lat 1779-1783 (w literaturze zwana potocznie mapą Miega, pierwsze zdjęcie wojskowe), Mapa Galicji Zachodniej (tzw. mapa Heldensfelda), Mapa Galicji i Bukowiny z lat 1861-1864 (drugie zdjęcie wojskowe) oraz Mapa Monarchii Austro-Węgierskiej z lat 1869-1887 (trzecie zdjęcie wojskowe). Szczególnie ważne było powstanie tzw. katastrów galicyjskich, czyli Katastrów Gruntowych Galicji (metryka józefińska i me-tryka franciszkańska). Obejmowały one zarówno ośrodki miejskie jak i wiejskie. Na przestrzeni następnych lat często były one często wykorzystywane jako baza do tworzenia kolejnych odwzorowań kartograficznych. Do dzisiaj są cennym źródłem informacji na temat historii i rozwoju przestrzennego dawnych miast galicyjskich. Kwerenda i analiza archiwalnej kartografii w procesie poznania historii rozwoju przestrzennego miast ma pierwszorzędne znaczenie. Wiedza ta może także zostać wykorzystana m.in. w bieżącej polityce konserwatorskiej oraz przy tworzeniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. (abstrakt oryginalny)

EN

One of the most import ant stages of the research on the history and spatial development of cities is the analysis of their archival cartography. Historical plans are stored in various revervoirs. Mainly in the National Archive but also in regional museums and libraries. However, the plans are archived outside of the country as well. Such documents come from the period when Poland was under occupation. This article presents an analysis of the historical cartography of Szcza-kowa, a place which was located in the area of Austrian Partition - Galicia. In the second half of the eighteenth century and in the nineteenth century, at the request of the Austrian authorities several maps were developed. They are of fundamental importance to the studies described. These are the Topographic Map of the Kingdom of Galicia and Londomeria from 1779-1783 (in the literature referred as the Map of Mieg, first military photo), the Map of Western Galicia (socalled the Map of Heldensfeld), the Map of Galicia and Bukovina from 1861-1864 (second military photo) and the map of the Austro-Hungarian Monarchy from 1869-1887 (third military photo). Especially important was the emergence of the Galician cadastral plans - Kataster Gruntowy Galicji (metryka józefińska and metryka franciszkańska). These included both urban, and rural areas. Over the years, they have been frequently used as a basis for further mapping. Today they are still a valuable source of the information concerning the history and spatial development of the former Galician towns. The query and the analysis of the archival cartography, during the process of learning about the history of the spatial development of cities, are of prime importance. For example, this knowledge may be used in the contemporary conversation policy or in the creation of local spatial development plans. (original abstract)

Słowa kluczowe

PL

Miasto; Historia miasta; Archiwizacja; Kartografia

EN

City; History of city; Archiving; Cartography

• Czasopismo: Przestrzeń, Ekonomia, Społeczeństwo
• Rocznik: 2018
• Numer: nr 13/1
• Strony: 25--39

Twórcy

autor

Marta Ślusarczyk

• Politechnika Krakowska

Bibliografia

• Andrzejewski J., Krygier A., Sztukiewicz W., Kataster gruntowy w Wielkopolsce - historia i teraźniejszość, w: "Przegląd Geodezyjny", R. 67, nr 11, 1995, s. 17-20.
• Bukowski W., Janeczek A., Mapa józefińska Galicji (1779-1783) w przededniu edycji. Przedmiot i założenia programu wydawniczego, w: Studia Geohistorica. Rocznik historyczno-geograficzny, Warszawa 2013, s. 91-112.
• Czyżewska A., Kataster jako źródło informacji o przestrzennych wartościach kulturowych, w: Zeszyty Problemu Badawczego Ministerstwa Kultury i Sztuki, Zeszyt nr 4, Gdańsk 1991, s. 7-34.
• Ewidencja gruntów, red. S. Surowiec, wyd. PWN, Warszawa 1982.
• Fasching G, Wawrik F., Landesaufnahme und Militärkarten, w: Austria picta, Graz 1989.
• Fedorowski W., Ewidencja gruntów, wyd. PPWK, Warszawa 1974.
• Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779-1783, red. W. Bukowski, B. Dybaś, Z. Noga.
• Hillbrand E., Die Kartensammlung des Kriegsarchivs Wien, w: Mitteilungen des Österreichischen Staatsarchivs, tom 28, Wiedeń 1975, s. 183-196.
• Hofstätter E., Beiträge zur Geschichte der österreichischen Landesaufnah-men. Ein Überblick der topographischen Aufnahmeverfahren, deren Ur-sprüge, ihrer Entwicklungen und Organisationsformen der vier öster-reichischen Landesaufnahmen, tom 2, Bundesamt für Eich- und Ver-messungswesen, Wiedeń 1989.
• Jaworzno - zarys dziejów do 1939 roku, red. J. Hampl, J. Zawistowski, Krakowa Agencja Wydwnicza, Kraków (b.d.w.).
• Leś-Runicka M., Historia Jaworzna do 1795 roku, wyd. Inicjatywa Wydawnicza Muzeum Miasta Jaworzna, Jaworzno 2011.
• Leś-Runicka M., Z dziejów wsi i miasta Szczakowej, w: Zeszyty Historyczne Muzeum Miasta Jaworzna, z. nr 11, sierpień 2008, wyd. Muzeum Miasta Jaworzna, Jaworzno 2008.
• Plany miast w polskich archiwach państwowych. Katalog, red. A. Tomczak, wyd. Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 1996, s. 130-131.
• Sawicki L., Pułkownika Antoniego barona von Heldensfelda zdjęcia topograficzne w Polsce w latach 1801-1804 - Obristens Anton Freiherr Mayer von Heldensfeld Topographische Aufnahme Westgalliziens in den Jahren 1801-1804, w: Prace Instytutu Geograficznego Uniwersytetu Jagiellońskiego wydawane przez Ludomira Sawickiego, Zeszyt X, Nakładem Księgarni Geograficznej "Orbis", Kraków 1928.
• Stoksikówna J., Galicyjski kataster gruntowy, jego geneza, dzieje i spuścizna aktowa w: Archeion, Tom LXIII, Warszawa 1975, s. 165-187.
• Tatarczuch A., Monografia Szczakowej, w: Zeszyty Historyczne Muzeum Miasta Jaworzna, z. 9, czerwiec 2005, Wyd. Muzeum Miasta Jaworzna, Jaworzno 2005.
• Wolski J., Austriacki kataster podatku gruntowego na ziemiach polskich oraz jego wykorzystanie w pracach urządzeniowych i badaniach naukowych, w: Polski Przegląd Kartograficzny, Tom 32, 2000 nr 3, s. 199-212.
• Wzorek Z., Galicyjskie plany katastralne, w: "Prace Instytutu Urbanistyki i Architektury", Tom 1, Zeszyt 2, 1951, s. 87-90.
• Zachariasz A., Odczytywanie historii zapisanej w krajobrazie, w: Roczniki Geomatyki, Tom V, Zeszyt 8, 2007.
• Zachariasz A., Przydatność archiwalnych źródeł kartograficznych dla współczesnych badań krajobrazowych, w: Źródła kartograficzne w badaniach krajobrazu kulturowego, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego Nr 16, Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, Sosnowiec 2012, s. 63-83.