Albumy malownicze z widokami zabytków architektury oraz ich znaczenie dla początków krajoznawstwa na ziemiach polskich w XIX wieku

• Autorzy: Ewa Skotniczna

Warianty tytułu

Picturesque Albums with Views of Architectural Monuments and their Importance for the Beginnings of Touring in Poland in the Nineteenth Century

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

Celem artykułu jest próba wykazania bezpośrednich związków pomiędzy wydawnictwami albumowymi z widokami zabytków architektury a początkami zainteresowań krajoznawczych na ziemiach polskich w XIX wieku. Określenie "album malowniczy" (inaczej "album graficzny") oznacza wydawnictwo o charakterze ilustracyjnym, w którym dominuje warstwa wizualna, natomiast tekst pełni na ogół funkcję poboczną, objaśniającą. W skład albumu wchodziły serie od kilku do kilkudziesięciu odbitek graficznych wzbogaconych o stosowne opisy historyczne. Albumy malownicze były wydawnictwami o przemyślanej koncepcji, mającej na celu stworzenie dzieła kompleksowego, łączącego aspekty artystyczne, ikonograficzne, historyczne oraz edukacyjne. Pierwsze tego typu publikacje pojawiły się na ziemiach polskich już na początku XIX wieku, by zyskać popularność w drugiej połowie stulecia. Albumy malownicze stanowiąc wymierny efekt podróży malowniczych i krajoznawczych podczas których artyści odtwarzali z natury ważne z punktu widzenia historycznego i kulturowego zabytki, spełniały szereg funkcji rzutujących na podniesienie poziomu zainteresowania turystyką krajową nakierowaną na poznawanie zabytków architektury. Co więcej, tego rodzaju wydawnictwa ilustrowane stanowić mogły istotny czynnik wpływający na kształtowanie się kanonu krajoznawczego ziem polskich w XIX wieku, sytuując się obok popularnych wówczas przewodników turystycznych. (abstrakt oryginalny)

EN

The aim of the article is an attempt to show a direct relationship between album publications with views of architectural monuments and the beginnings of touring in Poland in the nineteenth century. The term 'picturesque album' (also known as 'graphic album') means an illustrated book, in which the visual layer dominates, while the text usually has a secondary, explanatory function. The album included a series of several to several dozen graphic prints enriched with relevant historical descriptions. The picturesque albums were publications with a well thought-out concept, aimed at creating a comprehensive work combining artistic, iconographic, historical and educational aspects. The first publications of this type appeared in Poland already at the beginning of the 19th century, to gain popularity in the second half of the century. Picturesque albums constituting a measurable effect of scenic and sightseeing trips during which artists recreated monuments important from the historical and cultural point of view, fulfilled a number of functions that have an impact on raising the level of interest in domestic tourism aimed at learning about architectural monuments. What's more, this type of illustrated publications could have been an important factor influencing the shaping of the sightseeing canon of the Polish lands in the 19th century, placing themselves next to the popular tourist guidebooks at that time. (original abstract)

Słowa kluczowe

PL

Zabytki; Architektura; Sztuka

EN

Monuments; Architecture; Art

• Czasopismo: Turystyka Kulturowa
• Rocznik: 2020
• Numer: nr 2
• Strony: 69--92

Twórcy

autor

Ewa Skotniczna

• Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie

Bibliografia

• 24 Widoków miasta Krakowa i jego okolic, zdjętych podług natury przez J. N. Głowackiego, wraz z opisami historycznymi, oraz plan miasta i mapa geograficzna Okręgu według rysunków z natury wykształconego w Wiedniu malarza, pejzażysty Jana Nepomucena Głowackiego, 1836, Kraków
• Album Kaliskie ułożone i opisane przez Edwarda Staweckiego. Rysunki S. Barcikowskiego,1858, seria 1, Warszawa
• Album Szczawnickie czyli nabrzeża Górnego Dunajca w dwudziestu czterech widokach rysowane z natury przez J. Szalaya, 1858, Kraków
• Album widoków i okolic Warszawy rysowane i litografowane z natury przez J. Ceglińskiego i A. Mayuszkiewicza, 1859, Warszawa
• Album widoków historycznych Polski poświęcony rodakom. Zrysowany z natury przez Napoleona Ordę. Przedstawiający miejsca historyczne od początku chrześcijaństwa w Polsce (R. 965), ruiny zamków z czasów wojen tureckich, tatarskich, krzyżackich, kozackich, szwedzkich. - Piękne rezydencye, świadczące o przeszłości i cywilizacji w tym kraju, oraz miejsca urodzenia ludzi wsławionych orężem, piórem lub nauką, 1873-1883, Warszawa
• Album widoków i okolic Warszawy rysowane i litografowane z natury przez J. Ceglińskiego i A. Matuszkiewicza, Warszawa 1859
• Album Wileńskie staraniem i nakładem J. K. Wilczyńskiego, 1842-1875, Paryż
• Album zawierające widoki brzegów Wisły dedykowane JW. Andrzejowi Hr. Zamojskiemu. Litografowane przez Maxymiliana Fajansa, seria 1, 1854, Warszawa
• Banach J., 1967, Zygmunta Vogla "Zbiór widoków sławniejszych pamiątek narodowych" z roku 1806: początki historyzmu i preromantyzmu w polskiej ilustracji, [w:] Romantyzm. Studia nad sztuką drugiej połowy wieku XVIII i wieku XIX. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa, listopad 1963, Warszawa, s. 129-147
• Banach J., 1976, Michała Stachowicza "Monumenta Regum Poloniae Cracoviensia", "Folia Historiae Artium", t. 12, s. 131-157
• Banach J., 1980, Kraków malowniczy, O albumach z widokami miasta w XIX wieku, Wydawnictwo Literackie, Kraków
• Barańska I., 2013, Album Kaliskie Edwarda Staweckiego - nietypowy album malowniczy, "Sztuka Edycji. Studia Tekstologiczne i Edytorskie", nr 5, s. 51-66
• Bratuń M., 2014, Grand Tour-narodziny, rozwój, zmierzch, [w:] Polski Grand Tour w XVIII i początkach XIX wieku, A. Roćko (red.), Pałac w Wilanowie, Warszawa, s. 21-30
• Budzińska E., Jana Henryka Müntza podróże malownicze po Polsce i Ukrainie (1781-1783). Album ze zbiorów Gabinetu Rycin BUW, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1982
• Buszard L., 1861, Albumy malownicze, "Biblioteka Warszawska", t. 1, s. 151-155
• Dudek D., Pojęcie turystyki w polskiej tradycji terminologicznej, 2008, "Folia Turistica", nr 19, s. 27-74
• Galicya w obrazach czyli galeria litografowanych okolic i najznakomitszych zabytków Galicji z opisem obrazów w języku polskim i niemieckim, 1837-1839, Wydawnictwo Pillerów, Lwów
• Gasiunas V., 1990, Zakład litograficzny Jozefa Oziembłowskiego w Wilnie (1833-1863), "Biuletyn Historii Sztuki", t. 52, nr 3-4, s. 341-347
• Jakimowicz I., 1997, Pięć wieków grafiki polskiej, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa
• Jaworska J., 1972, Album Wileńskie i jego wydawca Jan Kazimierz Wilczyński w świetle korespondencji z Konstantym Świdzińskim, "Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie", t. 16, s. 289-405
• Jaworska J., 1976, Album Wileńskie w zbiorach graficznych Muzeum Narodowego w Warszawie, "Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie", t. 20, s. 21-404
• Kaczanowska M, 1968, Napoleon Orda twórca widoków architektonicznych. Zarys życia i twórczości, "Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie", t. 12, s. 115-159
• Kamionka-Straszakowa J., 1988, "Do ziemi naszej". Podróże romantyków, Wydawnictwo Literackie, Kraków
• Klejnoty Miasta Krakowa. Dwadzieścia cztery widoków w chromolitografiach podług oryginalnych akwarel Juliusza Kossaka i Stanisława Tondosa z tekstem historycznym prof. Władysława Łuszczkiewicza oraz z przedmową Dr. Maryana Sokołowskiego profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1886, Kraków
• Kowalczyk J.,2009, Początki państwowej inwentaryzacji zabytków w Europie, [w:] Kazimierza Stronczyńskiego opisy i widoki zabytków w Królestwie Polskim (1844-1855), t. 1, oprac. J. Kowalczyk, Warszawa, s. 297-299
• Krakowski P., 1978, Ruiny i groby w sztuce preromantyzmu i romantyzmu, "Folia Historiae Artium", t. 14, s. 103-129
• Krasny P., 2009, Wprowadzenie, [w:] Sztuka i podróżowanie. Studia teoretyczne i historycznoartystyczne, red. P. Krasny i D. Ziarkowski, Proksenia, Kraków, s. 5-8
• Krejča A., 1984, Techniki sztuk graficznych. Podręcznik metod warsztatowych i historii grafiki artystycznej, Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe, Warszawa
• Kruczek Z., Kurek A., Nowacki M., 2012, Krajoznawstwo. Teoria i metodyka, Proksenia, wyd. 2 uzupełnione, Kraków
• Kulczycki Z., 1977, Zarys historii turystyki w Polsce, wyd. 3, "Sport i Turystyka", Warszawa
• Kurzątkowski M., 1965, "Album Lubelskie" Adama Lerue a "Inwentaryzacja Stronczyńskiego", "Przegląd Lubelski", t. 1, s. 147-176
• Kurzątkowski M., 2000, "Album Lubelskie" Adama Lerue jako źródło ikonograficzne, [w:] Ikonografia dawnego Lublina. Materiały sesji, Z. Nestorowicz (red.), 24 kwietnia 1999, Lublin, s. 52-57
• L. D., 1887, Nowe książki. Klejnoty Miasta Krakowa, "Czas", nr 281, s. 3
• Lewan M., 2004, Zarys dziejów turystyki w Polsce, Proksenia, Kraków
• Lewicki K., 1964, Pamiętniki Żegoty Paulego z wędrówek po Galicji, "Roczniki Biblioteczne", z. 1/2, s. 256-303
• Łysiak W., 2003, "Voyage pittoresque ku stacji "album malownicze", [w:] W. Łysiak, Empireum, t. 2, Warszawa, s. 633-634
• MacCannell D., 2005, Turysta. Nowa teoria klasy próżniaczej, tłum. E. Klekot, A. Wieczorkiewicz, Wydawnictwo Muza, Warszawa
• Małkiewicz A., 2005, Z dziejów polskiej historii sztuki. Studia i szkice, Universitas, Kraków
• Matuszyk A., 2003, Pedagogika turystyki jako stosowana aksjologia podróży, [w:] Nauki o Turystyce. Studia i Monografie, nr 7, cz. 1, R. Winiarski (red.), Kraków, s. 127-141
• Mączak A., 2008, Turystyka europejska: wieki XVI-XIX, "Folia Turistica", nr 19, s. 5-26
• Ofiarowane Jaśnie Wielmożnemu Hrabi Augustowi Zamoyskiemu Album Lubelskie. Rysował z natury A. Lerue. Poszyt [I-XII], 1857-1859, Warszawa
• Okolice Galicyi Macieja Bogusza Stęczyńskiego, 1847, Lwów
• Opałek M., 1958, Litografia lwowska 1822-1860, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław
• Piwocki K., 1955, Rozwój badań nad sztuką narodową i zagadnienie starożytnictwa, Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe, Warszawa
• Początki turystyki w Polsce w malarstwie i grafice XIX wieku, Muzeum Sportu i Turystyki, Warszawa-Zakopane 1973/1974
• Prószyńska-Bordas H., 2016, Krajoznawstwo. Tradycja i współczesność, Difin, Warszawa
• Raczyński E., Wspomnienia Wielkopolski to jest województw poznańskiego, kaliskiego i gnieźnieńskiego, 1842-1843, t. 1-2, Poznań
• Skotniczna E., 2013, Popularyzacja zabytków ojczystych w grafice polskiej XIX wieku, "Ochrona Zabytków", nr 1-4, s. 325-345
• Skotniczna E., 2016, Kreowanie zabytków architektury na atrakcje turystyczne w dziewiętnastowiecznych albumach malowniczych, [w:] Monografia naukowa. Z dziejów wychowania fizycznego, sportu i turystyki w Polsce i w Europie, J. Kosiewicz, E. Małolepszy, E. Drozdek-Małolepsza (red.), Częstochowa, s. 281-294
• Skotniczna E., 2018, Widoki architektury w grafice XIX wieku. Z problematyki kształtowania kanonu zabytków narodowych, Attyka, Kraków
• Słownik języka polskiego, 1808, S. B. Linde, t. 1, cz. 2, Warszawa
• Słownik języka polskiego, 1861, oprac. A. Zdanowicz i in., Wilno
• Socha G., 1988, Andriolli i rozwój drzeworytu w Polsce, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław
• Sroczyńska K., 1980, Podróże malownicze Zygmunta Vogla, Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe, Warszawa
• Stasiak B., Włodarczyk A., Śledzińska J., 2016, Wczoraj, dziś i jutro krajoznawstwa, [w:] Współczesne oblicza krajoznawstwa, A. Stasiak, J. Śledzińska, A. Włodarczyk (red.), PTTK "Kraj", Warszawa, s. 9-27
• Stepnowska T. A., 1975, Podróże historyczne J. U. Niemcewicza, jako przykład wczesnoromantycznego piśmiennictwa o sztuce. Praca magisterska napisana pod kierunkiem doc. dr hab. Jerzego Kowalczyka, Warszawa 1975. Archiwum UW
• Stroobant F., Starożytne gmachy Krakowa, 1862, Litografia "Czasu", Kraków
• Szpociński A., 2008, Miejsca pamięci (lieux de mémoire), "Teksty Drugie", nr 4, s. 11-20
• Sztuka i podróżowanie. Studia teoretyczne i historyczno-artystyczne, 2009, red. P. Krasny i D. Ziarkowski, Proksenia, Kraków
• Ślesiński W., 1956, Starożytnictwo małopolskie w latach 1800-1863, [w:] Sztuka i krytyka. Materiały do studiów i dyskusji z zakresu teorii i historii sztuki, krytyki artystycznej oraz badań nad sztuką, r. 7, nr 1-2, Warszawa, s. 255-284
• Świętosławska A., 2018, W orbicie Wiednia. Antoniego Langego i Jana Nepomucena Głowackiego widoki Galicji, [w:] Sztuka pograniczy. Studia z historii sztuki, L. Lameński, E. Błotnicka-Mazur, M. Pastwa (red.), Lublin, s. 331-349
• Tessaro-Kosimowa I., 1978, Warszawa w starych albumach, Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
• Werner J, 1972, Technika i technologia sztuk graficznych, Wydawnictwo Literackie, Kraków
• Widoki architektoniczne w malarstwie polskim 1780-1880. Katalog, 1964, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa
• Widoki Lwowa, 1830, Wydawnictwo Pillerów, Lwów
• Widoki Miasta Wilna i jego okolic w Wilnie Litografii J. Oziembłowskiego, 1843, Litografia J. Oziembłowskiego, Lwów
• Wiśniewski W. W., 2006, Stęczyński (1814-1890). Pierwszy miłośnik Tatr, Beskidów i Sudetów, Wydawnictwo Promo, Kraków
• Widoki Warszawy rys. z natury przez Gersona i Lerue, 1852, Paryż
• Wilanów. Album widoków i pamiątek oraz kopje obrazów z Galeryi Willanowskiej wykonane na drzewie w Drzeworytni Warszawskiej z dodaniem opisów skreślonych przez Dra H. Skimborowicza i W. Gersona, 1877, Warszawa
• Vogel Z., 1806, Zbiór widoków sławniejszych pamiątek narodowych, jako zwalisk, zamków, świątyń, nagrobków, starożytnych budowli, i miejsc pamiętnych w Polsce, Warszawa
• Zbiór naypiękniejszych i nayinteresowniejszych okolic Galicyi, 1823, Wydawnictwo Pillerów, Lwów
• Zbiór widoków celniejszych ogrodów w Polsce, Lwów 1825-1827
• Ziarkowska J., Ziarkowski D., 2018, Ars longa, vita brevis... Co historyk sztuki ma do zakomunikowania badaczowi turystyki, "Turystyka Kulturowa", nr 5, s. 123-141
• Ziarkowski D., 2011, Zabytki a turystyka. Studium poświęcone historii naukowego i krajoznawczego poznawania Doliny Prądnika, Proksenia, Kraków
• Ziarkowski D., 2012, Turystyka i sztuka-wzajemne relacje z perspektywy semiotycznej, "Turystyka Kulturowa", nr 5, s. 22-37
• Ziarkowski D., 2018, Przewodniki a rozwój nowoczesnej turystyki w XIX wieku, "Turystyka Kulturowa", nr 7, s. 23-42.
• Zieliński A., 1987, Romantyczne wędrówki po Galicji, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź