Charakter społeczno-gospodarczy miast powiatu łódzkiego i łęczyckiego 1807-1869

• Autorzy: Witold Kula

Warianty tytułu

Socio-Economic Character of Cities in the Łódź and Łęczyca Poviats 1807-1869

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

Zniknął święty stan miast i ich mieszkańców w Polsce, a smutne tylko ślady i słabe pamiątki jeszcze nam go przypominają. Tam, gdzie przedtem przemieszkiwali monarchowie z licznym swym dworem, tam gdzie naród zgromadzony znajdował poważanie u obywateli, tam kilka przejeżdżających family nie znajdzie dziś przytułku na noc jedną"1. Tymi słowy w pierwszych latach XIX wieku żalił się światły ekonomista nad stanem współczesnych mu miast polskich. Nie wydaje się w rozstrzygnięciu sprawy zasadniczej, czy upadek miast polskich spowodowany był, jak twierdzi niemiecki historyk, tym, "dass die Gesetze in Polen wohl gut gewesen, dass sie aber nicht befolgt worden seien"2, czy też, jak mówi Wawrzyniec Surowiecki, przeciwnie, dlatego, że "rząd krajowy [w dawnej Polsce - W.K.] nie tylko się nie przykładał w niczem dla podźwignięcia miast, ale nadto szkodził im zawsze i w tem zaś nawet, gdy miał dobre zamiary (...) [i tylko było - W.K.] (...) szczęściem dla narodu, że niesprawiedliwy i ciemny prawodawca rzadko kiedy ma dosyć odwagi, do wykorzystania szkodliwych praw i rozkazów swoich3 - stwierdzić należy, że gwałtowny spadek miast polskich w drugiej połowie XVII i pierwszej XVIII wieku już przy dzisiejszym, mocno jeszcze niezadowalającym stanie nauki w tym przedmiocie, jest niewątpliwy. Druga połowa XVIII wieku, duch reformistyczny epoki stanisławowskiej przyniosły i na tym polu dążenie do naprawy istniejącego stanu rzeczy. Jednak tak komisje boni ordinis, jak ożywiona, a całkowicie dotąd nieopracowana działalność Departamentu Policji Rady Nieustającej, nie zdołały stworzyć dzieł trwalszych, przerwane śmiercią tych instytucji, a następnie upadkiem niepodległego państwa polskiego. Polityka rządów zaborczych w stosunku do miast ziem polskich całkowicie nie jest wyjaśniona. Jeszcze ziemie pierwszego zaboru znajdują się w stosunkowo uprzywilejowanym położeniu. Systematyczna praca Bära4 przedstawia nam, choć stronniczo, całokształt polityki pruskiej, praca Rarpina5, Barwińskiego6, Tokera7 i inne - fragmenty polityki austriackiej w stosunku do ziem zyskanych na Polsce w roku 1772. Widzimy tam z jednej strony zdecydowaną i pożyteczną politykę pruską, ograniczającą się jednak głównie do uporządkowania spraw ustrojowych8 oraz skarbowości miejskiej, z drugiej chwiejną politykę austriacką, polegającą właściwie na przedwstępnych czynnościach, gwałtownym zbieraniu materiałów, dążeniu do zdobycia jakiej-takiej orientacji w chaosie setek, gospodarczo nic nie znaczących, lecz prawie w ustrój miejski wyposażonych rad. Z arówno jednak pierwsza, jak i druga, nie zdążyły osiągnąć zamierzonych rezultatów, gdy dyktatura napoleońska w Europie, przekreślając istniejące granice polityczne i podział, który, choć zachwiały i częściowo zmieniony w roku 1815, przetrwał jednak aż do wybuchu wojny światowej, do roku 1914. W jakim stanie twór napoleoński, Księstwo Warszawskie, obejmował po rządzie pruskim miasta - o tym mówi nam sumiennie i rozumnie napisana współczesna praca Wawrzyńca Surowieckiego O upadku przemysłu i miast w Polsce (wydana w Warszawie w 1810 roku), z której kilka charakterystycznych słów cytowałem już na początku. Mówią nam o tym jednak i wycinki nam współczesnego badania naukowego, a przede wszystkim niezwykle cenna praca Henryka Grossmana Struktura społeczna i gospodarcza Księstwa Warszawskiego9. I tu przede wszystkim uderzać nas musi jeden fakt: na podstawie analizy spisu z roku 1808 dochodzi Grossman do wniosku, że "z ogółu ludności 1 576 062, tj. 77,26% przypadło na wsie, gdy "miasta" skupiały 463 591 osób, tj. aż 22,72%"10, a nawet po szacunkowej korekturze istniejących w spisie błędów - ⅕ ludności Księstwa. Sprawa początkowo wydaje się niejasna: jakże przy tak silnym natężeniu urbanizacji możliwy jest tak opłakany, jak przedstawiony przez Surowieckiego, stan miast? Lecz w tej pozornej trudności leży jednocześnie i rozwiązanie zagadnienia: owe 22,72% ludności zamieszkało w miastach, nie świadczy wcale o postępie urbanizacji kraju. O we z prawnego punktu widzenia "miasta" - w rzeczywistości były nieraz zgoła nieznacznymi miastami, zaś owa "ludność miejska" - w znacznej części składała się z rolników. Świadczą nam o tym zgodnie zarówno głosy współczesnych (S. Staszic11, J.B. Flatt12, W. Surowiecki i inni), jak i cyfry spisów urzędowych (np. miasto Urszulin w powiecie włodawskim, departamencie siedleckim liczyło w 1810 roku 10 dymów i 54 dusze! Z aś w całym Księstwie w tymże roku liczono 50 miast o mniej niż 50 dymów, a 19 o mniej niż 200 duszach!13). Żeby więc z owych formalnie bliskich ścisłości, lecz praktycznie nic nie mówiących cyfr spisów z 1808-1810 roku wyciągnąć istotne dla historii gospodarczo- społecznej znaczenia wnioski - przeprowadza Grossman swego słowa analizę struktury zawodowej ludności Księstwa, zapominając o nieistotnym podziale na ludność miejską i wiejską. Ta analiza doprowadza go do wniosku, że "cała (...) produkcja rzemieślniczo-przemysłowa wynosi [winno być: zatrudnia - W.K.] zaledwie 9,3% osób czynnych zawodowo i obejmuje już w tej cyfrze zarówno rzemiosła chrześcijan jak i Żydów, zarówno w miastach jak i na wsi. Dopiero te cyfry przedstawiają nam prawdziwy stan rozwoju ówczesnej produkcji rzemieślniczo-przemysłowej i korygują też obraz, jaki otrzymuje się na podstawie nieścisłego wyróżnienia ludności na miejską i wiejską"14. Taką drogę musiał wybrać autor, stawiający sobie za cel zbadanie "struktury społeczno-gospodarczej [domyślnie: ludności - W.K.] Księstwa Warszawskiego". Do zagadnienia samego można jednak podchodzić inaczej: mianowicie nie od strony ludności, lecz od strony miast. Brzmiałoby wówczas ono nie: jaką jest struktura społeczno-gospodarcza ludności, lecz jakim jest charakter owych jednostek społeczno-gospodarczych miast? I naczej: które spośród 405 w roku 1808, a 633 w roku 1810 miast Księstwa w znaczeniu prawnym - są nimi również i w znaczeniu gospodarczym, które są zaś z gospodarczego punktu widzenia wsiami? Odpowiedź na to pytanie stawia sobie za cel niniejsza praca.(fragment tekstu)

EN

In the years 2020-2021, Łódź and other surrounding cities will celebrate the 200th anniversary of the decisions made by the authorities of the Kingdom of Poland, aimed at the industrialization of this part of Polish territory. Some of these urban centers, such as Lodz, have been successful, while most of them have not been able to develop industrially. Witold Kula, an excellent researcher of socio-economic history, wrote about these issues. So far this work has not been published and thanks to the help of prof. Marcin Kula, the author's son, was published in a journal. W. Kula decided to analyze the economic and social condition of the cities located within the Łódź and Łęczyca poviats (according to the administrative status of 1921). Therefore, he was interested in the area subjected to industrialization and protection policy by the authorities of the Kingdom of Poland under the Act of Governor Józef Zajączek of 1820. The author was looking for an answer to the fundamental question which of the cities located in this area were also in the legal sense and in economic terms, and which and from an economic point of view, they did not differ from the status of a village? The conclusions and reflections contained in the work cover a long chronological period, starting from 1807 and ending with 1869, i.e. from the moment of placing Polish cities under the administration of a modern bureaucratic national magistracy, to the year in which the tsarist decree was issued to rename some settlements. cities in the governorates of the Kingdom of Poland. The subject of this work were 13 cities, namely: Grabów, Kazimierz (Łęczycki), Łęczyca, Łódź, Parzęczew, Piątek, Rzgów, Tuszyn and Zgierz, and the cities elevated to the rank of cities during the Congress Kingdom: Ozorków (1816), Aleksandrów and Poddębice (1822), Konstantynów (1830). After the reform of 1869-1870, only four of them remained towns: Łęczyca, Łódź, Ozorków and Zgierz. In implementing the theme, W. Kula assumed the following stages: "1. Overview of the basic and existing definitions of the term «city»; 2. on this basis, determining the basic economic and demographic characteristics of the city, and thus the qualification criteria of the city; 3. establishing the facts corresponding to the successful qualification criteria in individual cities in a particular period of time". The author did not intend to issue "a firm sentence on each of the examined cities, granting or denying it the right to the" title "of the city in the economic sense. More important for him was to "establish the actual state of affairs corresponding to individual criteria, the state which, using these criteria, will sometimes lead us to various conclusions". The work of W. Kula was based on a variety of source material, primarily the resources of the then pre-war archives, which were partially lost as a result of the tragic consequences of the Second World War. Hence, this monograph is also extremely important because it provides contemporary researchers with invaluable source material for further analyzes of the history of the cities of the Łódź region. More than a hundred tables included in the work by W. Kula with various and valuable statistical data will help in this. The monograph published in print consists of an extensive part called Introduction, divided into two chapters, the first of which is entitled Issue, and the second - Sources and studies, and two parts. The first part is entitled The economic content of the term "city" and is also divided into the following two chapters: Existing definitions of the term "city" and Eligibility criteria for urban settlements. On the other hand, the second, entitled Socio-economic character of cities in the Łęczyca and Łódź poviats, is the main part of the monograph with a source analysis of 13 cities and towns under consideration. It opens with Introductory remarks, followed by an alphabetical list of the aforementioned urban centers in terms of economic and social aspects in the following 13 sections. The work is supplemented by a bibliographic list and a list of abbreviations. The editors of the journal made only minor interference in the work by correcting typos and the so-called Czech errors, as well as by modernizing the spelling and the scientific apparatus of the monograph (in the notation of footnotes and bibliographic items), e.g. by supplementing some items, introducing currently used abbreviations, etc. Moreover, the bibliographic list that opened the work in the manuscript was moved to its end. However, no linguistic and stylistic corrections were made to reflect the character of the writing style and the way of expressing thoughts as accurately as possible by W. Kula, then a young adept of the historical guild.(original abstract)

Słowa kluczowe

PL

Miasto; Mierniki uprzemysłowienia regionu; Gospodarka; Społeczeństwo

EN

City; Region industrialization indicators; Economy; Society

• Czasopismo: Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej XIX i XX wieku
• Rocznik: 2019
• Tom: 21-22
• Strony: 29--380

Twórcy

autor

Witold Kula

Bibliografia

• "Kalendarz wydawany przez Obserwatorium Astronomiczne Warszawskie na lata 1857-1861".
• Netto Jan wyd.: "Nowy Kalendarzyk Polityczny na rok 1825" (rok siódmy).
• Radziszewski Franciszek wyd.: "Kalendarzyk Polityczny wydawany na rok 1834 za upoważnieniem Rządu..."
• Rocznik Instytutów Religijnych i Edukacyjnych w Królestwie Polskiem, t. I, 1824; t. II, 1826/27; t. III, 1830.
• Rodecki Franciszek, Obraz jeograficzno-statystyczny Królestwa Polskiego, Warszawa 1830.
• Ajnenkiel Eugeniusz, Pierwszy bunt robotników łódzkich w roku 1861, "Rocznik Łódzki" 1931, t. II, s. 367-388.
• Ajnenkiel Eugeniusz, Wyniesienie miasta Łodzi do rzędu miast gubernialnych w 1841 roku, "Rocznik Łódzki" 1933, t. III, s. 269-285.
• Ajzen Mieczysław, Polityka gospodarcza Lubeckiego 1821-1830, Warszawa 1932.
• Alperin Aron, Żydzi w Łodzi. Początki gminy żydowskiej 1780-1832, Rocznik Łódzki" 1928, t. I, s. 151-178.
• Andruszewski Józef, Gwardia Narodowa Miejska w Łodzi 1809-1845, "Rocznik Łódzki" 1931, t. II, s. 223-241.
• Arnold Stanisław, Geografia historyczna, jej zadania i metody, "Przegląd Historyczny" 1929, t. XXVIII, nr 1, s. 91-120.
• Bachulski Aleksy, Pierwsza przędzalnia bawełny w Łodzi Chr. Fr. Wendischa, "Rocznik Łódzki" 1931, t. II, s. 279-292.
• Bär Max, Westpeussen unter Fredrich dem Grossen, t. I, Leipzig 1909.
• Below Georg v., Das ältere deutsche Städtewesen und Bürgertum, Bielefeld-Lepizig 1898.
• Brawerman Jonas, Samorząd łódzki w XIX wieku (1810-1869), "Rocznik Łódzki" 1931, t. II, s. 243-260.
• Buzek Józef, Pogląd na wzrost ludności ziem polskich w wieku XIX-tym, Kraków 1915.
• Feinkind Mojżesz, Dzieje Żydów w Piotrkowie i okolicy, Piotrków 1930.
• Flatt Jerzy Beniamin, Opis Księstwa Warszawskiego z krótkim rysem dziejów polskich aż do naszych czasów, Poznań 1809.
• Flatt Oskar, Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym, Warszawa 1853.
• Friedman Filip, Dzieje Żydów w Łodzi od początków osadnictwa do roku 1863, Łódź 1935.
• Friedman Filip, Początki przemysłu w Łodzi 1823-1830, "Rocznik Łódzki" 1933, t. III, s. 97-186.
• Friedman Filip, Żydzi w łódzkim przemyśle włókienniczym w pierwszych stadiach jego rozwoju, "Rocznik Łódzki" 1931, t. II, s. 319-366.
• Gąsiorowska Natalia, Polska na przełomie życia gospodarczego 1764-1830, Warszawa 1922.
• Gąsiorowska Natalia, Z dziejów przemysłu w Królestwie Kongresowym, cz. I, Sekcje fabryczne (1824-1835), "Ekonomista" 1916.
• Gąsiorowska Natalia, Z dziejów przemysłu w Królestwie Kongresowym, cz. II, Osadnictwo fabryczne, "Ekonomista" 1922, z. I i II.
• Grabowski Edward, Skupienia miejskie w Królestwie Polskiem, Warszawa 1914.
• Grabski Władysław, Historia Towarzystwa Rolniczego 1858-1861, t. I, Warszawa 1904.
• Grossman Henryk, Struktura gospodarcza i społeczna Księstwa Warszawskiego na podstawie spisów ludności 1808 i 1810 r., "Kwartalnik Statystyczny" 1925, z. I, s. 1-108.
• Hoefing Aleksander, Powstanie listopadowe w świetle dokumentów łódzkich, "Rocznik Łódzki" 1928, t. I, s. 217-239.
• Janiszewski Roman, Projekt budowy linii kolejowej do Łodzi z przed 75 lat, "Rocznik Łódzki" 1933, t. III, s. 349-354.
• Janżułł Iwan, Przemysł fabryczny w Królestwie Polskiem. Studium ekonomiczne, Petersburg 1887.
• Karpinicz Jan, Ilość osad miejskich byłej Galicji i podział ich na miasta i miasteczka, "Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych" 1932-1933, t. II, s. 1-38.
• Kirkor-Kiedroniowa Zofia, Włościanie i ich sprawa w dobie organizacyjnej i konstytucyjnej Królestwa Polskiego, Kraków 1912.
• Koebner Richard, Die Anfänge des Gemeinwesens der Stadt Köln, Bonn 1922.
• Komar Mieczysław, Powstanie i rozwój zakładów przemysłowych Ludwika Geyera 1828-1847, "Rocznik Łódzki" 1933, t. III, s. 187-268.
• Konarski Kazimierz, Archiwalia łódzkie w Państwowym Archiwum Akt Dawnych w Warszawie. "Rocznik Łódzki" 1928, t. I, s. 77-108.
• Konarski Kazimierz, Stanisław Staszic w Łodzi w roku 1825, "Rocznik Łódzki" 1928, t. I, s. 179-190.
• Kossman Oskar E., Przyczyny geograficzne powstania przemysłu włókienniczego w Łodzi, "Czasopismo Przyrodnicze" 1931, z. 1-2.
• Kossman Oskar E., Rys geograficzny planu m. Łodzi, "Czasopismo Przyrodnicze" 1930, z. 5-7.
• Kraushar Aleksander, Ze wspomnień niedawnej przeszłości. Fragment, "Rocznik Łódzki" 1928, t. I, s. 327-333.
• Kutrzeba Stanisław, Historia ustroju Polski. Po rozbiorach, cz. I i II, Lwów 1920.
• Litwin Józef, Administracja m. Łodzi jako przedsiębiorca włókienniczy w pierwszej połowie XIX stulecia w świetle dokumentów, "Rocznik Łódzki" 1931, t. II, s. 293-318.
• Litwin Józef, Civitas Tusinensis: Karty z przeszłości miasta Tuszyna na podstawie materiałów w archiwum miejskim opracował... Monografie i materiały do dziejów miast powiatu łódzkiego, Tuszyn 1930.
• Lorentz Zygmunt, Narodziny Łodzi nowoczesnej, Łódź 1926.
• Łopaciński Wincenty, Projekt założenia instytutu politechnicznego w Łodzi w l. 1864-1867, "Rocznik Łódzki" 1928, t. I, s. 305-325.
• Maleczyński Karol, Najstarsze targi polskie i stosunek ich do miast przed lokacją na prawie niemieckim, Lwów 1926.
• Mamiez René, L'origine et la fonction économique des ville, Paris 1910.
• Mayz G.v., Statistik und Geselschaftslehre, t. I, Bevölkerungsstatistik, Tübingen 1926; t. II, Aufl.
• Mombert Paul, Studien zur Bevölkerungsbewegung in Deutschland in den letzten Jahrzehnten mit besonderer Berücksichtigung der ehelichen Fruchtbarkeit, Karlsruhe 1907.
• Oppenheimer Franz, System der Soziologie, Jena 1922-1935.
• Przelaskowski Ryszard, Zagadnienia polityczne w życiu wyznaniowem Łodzi w XIX w., "Rocznik Łódzki" 1928, t. I, s. 231-245.
• Ptaśnik Jan, Miasta i mieszczaństwo w dawnej Polsce, Kraków 1934.
• Pytlak Anton, Die deutschen Kolonisationsbestrebungen auf den Staatsdomänen im Königreiche von 1793-1834, Leipzig 1917.
• Raciborski Józef, Dawny ratusz łódzki, "Rocznik Łódzki" 1928, t. I, s. 191-213.
• Raciborski Józef, Łódź w 1860 roku, "Rocznik Łódzki" 1931, t. II, s. 397-416.
• Radziszewski Henryk, Skarb i organizacja władz skarbowych w Królestwie Polskiem, t. I: (1815- 1830), Warszawa 1907.
• Rembieliński Robert, Rajmund Rembieliński, budowniczy Łodzi przemysłowej, "Rocznik Łódzki" 1933, t. III, s. 39-96.
• "Rocznik Łódzki poświęcony historii Łodzi i okolicy" 1928, t. I; 1931, t. II; 1933, t. III.
• "Rocznik Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Historycznego" 1928, t. I; 1929-1930, t. II.
• Rosset Edward, Łódź w latach 1860-1870. Zarys historyczno-statystyczny, "Rocznik Łódzki" 1928, t. I, s. 335-378.
• Sander Paul, Geschichte des deutschen Städtwesens, Bonn 1922.
• Schipper Ignacy, Żydzi Królestwa Polskiego w dobie powstania listopadowego, Warszawa 1932.
• Schmoller Gustav, Grundriss der allgemeinen Volkswirtschafstlehre, Bd. I, Leipzig 1900.
• Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski, t. I-XV, Warszawa 1880-1902.
• Staszewski Janusz, Początki przemysłu lnianego w Łodzi, "Rocznik Łódzki" 1931, t. II, s. 261-278.
• Stebelski Adam, Przeszłość administracyjna ziem województwa łódzkiego, "Rocznik Oddziału Łódzkiego PTH" 1928, t. I, s. 1-42.
• Strzelecki Wacław, Chałupnictwo tkackie w Królestwie Kongresowym Polskiem w latach 1816- 1850, t. I, Drobny przemysł i chałupnictwo, Warszawa 1931.
• Surowiecki Wawrzyniec, O upadku przemysłu i miast w Polsce, Warszawa 1886.
• Szulc Stefan, Wartość materiałów statystycznych dotyczących stanu ludności b. Królestwa Polskiego. Przyczynki do statystyki b. Królestwa Polskiego, Warszawa 1920.
• Tokarz Wacław, Galicja w początkach ery józefińskiej w świetle ankiety urzędowej z roku 1783, Kraków 1909.
• Wasiutyński Bohdan, Ludność żydowska w Polsce w wiekach XIX i XX. Studium statystyczne, Warszawa 1930.
• Witanowski-Rawita Michał, Łódź w czasie rewolucji 1831 roku, "Rocznik Łódzki" 1928, t. I, s. 213-217.
• Witanowski-Rawita Michał, Łódź w 1820 roku, "Rocznik Łódzki" 1931, t. II, s. 389-396.
• Witanowski-Rawita Michał, Monografia Łęczycy, Kraków 1898.
• Wobłyj, Oczerki po istorii polskoj fabricznoj premyszlennosti, t. I, Kijów 1909.
• Wolski Ludwik, O statystyce Królestwa Polskiego, "Biblioteka Warszawska" 1850.
• Wójcicki Aleksander, Dzieje robotników przemysłowych w Polsce. Zarys, Warszawa 1929.
• Załęski Witold, Statystyka porównawcza Królestwa Polskiego. Ludność i stosunki ekonomiczne, Warszawa 1876.
• Zand Andrzej, Łódź rolnicza 1332-1793. Studium historyczne o topografii, stanie gospodarczym,organizacji prawnej i kulturze Łodzi, "Rocznik Łódzki" 1931, t. II, s. 53-222.
• Żółtaszek Józef, Chałupniczy przemysł tkacki w okręgu łódzkim, "Ekonomista" 1928, t. XXVIII

Identyfikatory

DOI

https://doi.org/10.18778/2080-8313.21-22.03