Dlaczego nie doszło do Unii, której nie było?

• Autorzy: Joanna Gierowska-Kałłaur

Warianty tytułu

Why the Union That Wasn't Actually Failed?

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

Tekst jest próbą odpowiedzi na pytanie, dlaczego Wilno zachowało daleko posuniętą rezerwę wobec propozycji reaktywacji unii przedstawionej przez Józefa Piłsudskiego w Odezwie do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego (22 kwietnia 1919 r.) w oswobodzonym od bolszewików mieście. W czasie wojny polsko-sowieckiej J. Piłsudski podejmował liczne działania w celu doprowadzenia do odrodzenia unii lubelskiej w nowoczesnym, XX-wiecznym kształcie. Na niepowodzenie tej polityki federacyjnej miały głównie wpływ konsekwencje niemieckiej polityki specjalnej prowadzonej w latach 1915-1918 na terenie niemieckiej okupacji części ziem byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, tzw. Ober-Ost. Polityka Niemców mająca na celu osiągnięcie własnej dominacji politycznej i gospodarczej na okupowanym terytorium wykorzystywała ambicje polityczne innych niż polska narodowości, starała się o antagonizowanie przedstawicieli różnych grup narodowych z najsilniejszą i najniebezpieczniejszą dla niemieckich interesów na terytorium byłej Rzeczpospolitej Obojga Narodów grupą polską. W tej sytuacji liderzy litewscy i białoruscy pozostający pod okupacją niemiecką nie widzieli korzyści płynących z ewentualnego sojuszu z Polakami, a posunięcia mające wymowę antypolską przynosiły im konkretne dotacje ze strony niemieckich okupacyjnych władz wojskowych. Próby porozumienia się polityków polskich, litewskich i białoruskich kończyły się zatem niepowodzeniem, zwiększały się natomiast sprzeczności interesów spadkobierców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego (16 lutego 1918 r. Litwini ogłosili po raz drugi niepodległość, 25 marca 1918 r. liderzy BRL wydali III Hramotę, 11 listopada 1918 r. proklamowano powstanie pierwszego litewskiego rządu, 11 grudnia 1918 r. członkowie żydowskiej starszyzny weszli do litewskiej Taryby). Wejście bolszewików do Wilna dodatkowo zantagonizowało Polaków i Żydów. Niezależnie od narodowości mieszkańcy Wilna odnieśli się więc nieufnie do idei federacji. Nie była zatem możliwa realizacja projektu systemu (ew. unii) państw buforowych, oddzielających Polskę od Rosji. W wyniku politycznej klęski polityki federacyjnej po podpisaniu traktatu ryskiego na terenie b. Rzeczypospolitej Obojga Narodów nie było już silnego związku narodów mogącego skutecznie stawić opór różnego rodzaju ekspansji - czy to ze wschodu, czy z zachodu. (abstrakt oryginalny)

EN

The present study is an attempt to answer the question as to why the residents of Vilnius displayed such reluctance towards the idea of reactivating an international union, put forth by Józef Piłsudski in his "Proclamation to the inhabitants of the former Grand Duchy of Lithuania" (22 April 1919) in this city recently liberated from the Bolsheviks. During the Polish-Soviet War, Piłsudski undertook extensive efforts aimed at reviving the Union of Lublin in a modern, 20th-century form. The failure of the federalist concept resulted primarily from the consequences of the German special policy conducted in the years 1915-1918 in the German-occupied portion of the lands of the former Grand Duchy of Lithuania, known as Ober-Ost. The German strategy, aimed at achieving political and economic domination in the occupied territories, exploited the political ambitions of all national circles other than Polish by antagonizing the representatives of various ethnic groups with the strongest and most dangerous group within the former Polish-Lithuanian Commonwealth, i.e. the Poles. In this situation, Lithuanian and Belarusian leaders under German occupation saw no benefi t in a possible alliance with Poles, especially that anti-Polish measures were rewarded with subsidies from the German occupation military authorities. All attempts at a compromise made by Polish, Lithuanian and Belarusian politicians proved unsuccessful, while confl icts of interest between the successors of the former Grand Duchy of Lithuania grew (on 16 February 1918, the Lithuanian side declared independence for the second time; on 25 March 1918 the leaders of the BNR issued their Third Charter; on 11 November 1918 the formation of the fi rst Lithuanian government was proclaimed, and on 11 December 1918 the Jewish elders joined the Lithuanian Taryba). The Bolsheviks' entry into Vilnius antagonised the Polish and Jewish populations even further. In summary, the citizens of Vilnius were sceptical of the federalist concept regardless of their nationality. Implementing a system (or union) of buffer states separating Poland from Russia was therefore out of the question. Due to the ultimate failure of the federalist policy sealed by the signing of the Peace of Riga, no powerful multinational union would emerge in the territories of the former Polish-Lithuanian Commonwealth to effectively put a halt to any later expansionist attempts, either from the East or from the West. (original abstract)

Słowa kluczowe

PL

Historia Europy; Historia polityczna; Konflikty zbrojne

EN

History of Europe; Political history; Armed conflicts

• Czasopismo: Społeczeństwo i Polityka
• Rocznik: 2019
• Numer: nr 3(60)
• Strony: 75--88

Twórcy

autor

Joanna Gierowska-Kałłaur

• Polska Akademia Nauk w Warszawie

Bibliografia

• Biblioteka Narodowa w Warszawie, Dział rękopisów, sygn. 10610, II, M. Brensztejn, Dziennik z czasów okupacji niemieckiej Wilna, t. 4, 1 I-31 XII 1918 r.
• Lietuvos mokslų akademijos Vrublevskių biblioteka w Wilnie, Fond 79-822. [Spuścizna Ludwika Abramowicza]; Fond 168-36 [Spuścizna Mariana Świechowskiego]; Fond 251-352.
• Lietuvos valstybes istorijos archyvas w Wilnie, Fond 1135.
• Russkij Gosudarstwiennyj Wojennyj Archiw w Moskwie, Fond 308-9-582.
• Archivy Belaruskoj Narodnaj Respubliki, t. 1, cz. 1, Vilnja-Nju Jork-Mensk-Praga 1998.
• Kumaniecki K.W., Odbudowa państwowości polskiej. Najważniejsze dokumenty 1912 -styczeń 1924, Warszawa, Kraków 1924.
• Litwa podczas wojny. Zbiór dokumentów, uchwał, odezw, zebrał i do druku przygotował L. A[bramowicz], Warszawa 1918.
• Szklennik A., Wspomnienia o wydarzeniach w Wilnie i w kraju. Dziennik, cz. 1. oprac. J. Gierowska-Kałłaur, Warszawa 2018.
• Z Dokumentów Chwili. XXXVII, "Ojczyzna i Postęp" 1917, nr 41.
• Deruga A., Polityka wschodnia Polski wobec ziem Litwy, Białorusi i Ukrainy (1918-1919), Warszawa 1969.
• Dziewanowski M.K., Joseph Pilsudski. A European Federalist 1918-1922, Stanford 1969.
• Gierowska-Kałłaur J., Białorusini wileńscy w przełomowym momencie 1915 roku w świetle zapisek wileńskiego kronikarza Aleksandra Szklennika, w: Wojna i ludzie. Społeczne aspekty I wojny światowej, red. D. Michaluk, Ciechanowiec 2015.
• Gierowska-Kałłaur J., Józef Piłsudski wobec obcych planów w stosunku do ziem byłej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, w: Międzymorze w polityce II Rzeczypospolitej. Nadzieje i ograniczenia, red. E. Znamierowska-Rakk, Warszawa 2016.
• Gierowska-Kałłaur J., Question of the Access of Restored Polish State to the Baltic Sea, in Opposition to German Interests, w: Marea. Loc al memoriei şi al desfăşurărilor geostrategice, red. F. Anghel, G.S. Manea, M. Omer, Târgovişte 2014.
• Gierowska-Kałłaur J., Społeczeństwo polskie Ziem północno-wschodnich byłej Rzeczypospolitej Obojga Narodów wobec niemieckiej okupacji Ober-Ost, w: Pierwsza okupacja niemiecka. Królestwo Polskie i kresy wschodnie pod okupacją mocarstw centralnych 1914-1918, red. G. Kucharczyk, Warszawa 2019.
• Gierowska-Kałłaur J., Wizja polskiej polityki wobec Ziem Wschodnich w świetle wewnętrznych biuletynów informacyjnych Straży Kresowej, w: Między mitem a rzeczywistością. Kresy Wschodnie w XIX i XX wieku, red. A. Dawid, J. Lusek, Bytom-Opole 2017.
• Gierowska-Kałłaur J., Wpływ zmiany okupanta na miejską wielonarodowościową społeczność. Przypadek Wilna w latach I wojny światowej, w: Gorad ì âgo žyhary: portrèt na fone èpohì. X-XX stst., red. A.F. Smalenčuk, Mìnsk 2016.
• Gierowska-Kałłaur J., Wstęp, w: Aleksander Szklennik: "Wspomnienia o wydarzeniach w Wilnie i w kraju". Dziennik, cz. 1, oprac. J. Gierowska-Kałłaur, Warszawa 2018.
• Gierowska-Kałłaur J., Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919-9 września 1920), Warszawa 2003.
• Leinwand A.J., Bibliografia prac Profesora Piotra Łossowskiego za lata 1955-2005, Warszawa 2005.
• Lewandowski J., Federalizm. Litwa i Białoruś w polityce obozu belwederskiego (XI1 1918-IV 1920), Warszawa 1962.
• Lewandowski J., Imperializm słabości, Warszawa 1967.
• Łossowski P., Konflikt polsko-litewski 1918-1920, Warszawa 1996.
• Deruga, J., Nieznane dokumenty do dziejów polityki wschodniej Polski 1918-1919, "Z Dziejów Stosunków Polsko-Radzieckich. Studia i Materiały" 1970, t. VI.
• Gierowska-Kałłaur J., "Depozyty" Walerego Sławka przechowywane w Moskwie. (Biuro Detaszowane Oddziału II Naczelnego Dowództwa 1919), "Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej" 2012, nr 47.
• Gierowska-Kałłaur J., Death-Agony and Birth Pangs: Inheritors of the Grand Duchy of Lithuania under German Occupation 1915-1918 (w druku).
• Gierowska-Kałłaur J., German policies with respect to lands of former Polish-Lithuanian Commonwealth in World War I era. Pro-Lithuanian and pro-Belarusian, or directed against Polish aspirations, "Historical Review of the Kiev National University" (w druku).
• Gierowska-Kałłaur J., Przełom grudnia 1918 i stycznia 1919 na Litwie w świetle nieznanych dokumentów z archiwów rosyjskich, "Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowej i Wschodniej" (w druku).
• Gierowska-Kałłaur J., Stanisław Bułak-Bałachowicz. Postać, która mogła połączyć narody byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, a jednak ich nie połączyła, "Acta Baltico-Slavica" 2017, nr 41.
• Hans Delbrück, https://www.dhm.de/lemo/biografi e/hans-delbrueck.

Identyfikatory

DOI

doi.org/10.34765/sp.0319.a04