Służba ideologii i ideologia służby w pamiętnikach działaczy polskiego ruchu narodowego na Śląsku Cieszyńskim sprzed końca I wojny światowej

• Autorzy: Katarzyna Szkaradnik
• Języki publikacji: PL

Abstrakty

Interesującą egzemplifikację konstruowania tożsamości politycznej - a zarazem ideologicznego potencjału literatury dokumentu osobistego1 - stanowią wspomnienia pionierów polskiego ruchu narodowego i późniejszych polskich działaczy kulturalno-oświatowych na Śląsku Cieszyńskim2. Trzeba zaznaczyć, że liczba tego rodzaju polskojęzycznych tekstów wyróżnia ów obszar nawet na tle Górnego i Dolnego Śląska, czego przyczyn można szukać w zasięgu oświaty ludowej3, a także w innej strukturze społeczno-ekonomicznej i etnicznej oraz w odmiennych warunkach politycznych w monarchii habsburskiej niż pod panowaniem pruskim. Notabene autorzy analizowanych dalej utworów nierzadko operowali pojęciami "Śląsk", "Ślązak" itp., choć mieli na myśli jedynie część regionu leżącą na terenie Austrii (potem Austro-Węgier), toteż ich poglądów czy stwierdzeń - oraz płynących z nich analiz - nie należy rozciągać na historyczny Śląsk sensu largo. Rzecz jasna, w rywalizacji o "rząd dusz" różne stronnictwa posługiwały się głównie publicystyką, niemniej memuary także spełniały funkcje agitacyjno-dydaktyczne, służąc konstytuowaniu wspólnoty wyobrażonej. Inaczej niż autobiograf, piszący pamiętnik jest zorientowany na świat zewnętrzny; przeważnie osadza własny życiorys na szerszym tle historycznym i społecznym, jednak owe realia interpretuje (mniej lub bardziej wprost) z określonej perspektywy ideologicznej. Wykorzystuje rozmaite środki stylistyczno-retoryczne, by oddziaływać na emocje, a perswazyjności jego tekstu sprzyja - przynależny mu z definicji gatunku - status osobistego świadectwa, "zeznań" uczestnika wydarzeń. Dzięki temu memuary krzewicieli świadomości narodowej stawały się kartą przetargową w negocjacjach o uznanie polskiej tożsamości (zob. Kubica, 2011, s. 40). W rozpatrywanych tu pamiętnikach naświetlę dwa aspekty. Po pierwsze, reprezentacje idei, której rzecznikami byli piszący, czyli gloryfikowanego "czucia polskiego" i polskiego języka - w reprezentacjach tych przejawia się tytułowa "służba ideologii". Po drugie, propagowany przez autorów system aksjonormatywny, czyli swoiście pojętą "ideologię służby", nad której specyfiką i rozumieniem szczególnie pragnę się zastanowić. (abstrakt autora)

EN

In her article, Katarzyna Szkaradnik analyses the memoirs of the pioneers of the Polish national movement in the area of Cieszyn Silesia, and also the memoirs of subsequent social, cultural, and educational activists written before the end of World War I. Szkaradnik examines these texts by focusing on the representations of the idea which the authors were spokesmen for, i.e., Polishness as a cultural legacy as well as Poland as a promised land where the people of Cieszyn Silesia will gain due rights. The metaphors "awakening" and "rebirth" naturalized the bond between these people and Polishness, which was supposed to last thanks to, among other things, Polish religious publications, despite Silesia's separation from so-called Motherland. In this respect, the memoirs have persuasive-didactic functions in that they help to build and strengthen the national identity. Szkaradnik examines the rhetorical strategies used by the activists (and scholars) of the said movement as well as the system of values which they propagate. The fact of the national activists' being servants of an ideology is accompanied by their ideology of service, akin to the positivist idea of educational and economic work. Importantly, most of the authors descended from local people of humble origin and they gave up on the chance of social advancement in order to help their countrymates to attain social, political, and intellectual emancipation. (original abstract)

Słowa kluczowe

PL

Świadomość narodowa; Tożsamość narodowa; Ruchy narodowo-wyzwoleńcze; Ideologia; Prasa

EN

National consciousness; National identity; National liberation movements; Ideology; Press

• Czasopismo: Górnośląskie Studia Socjologiczne. Seria Nowa
• Rocznik: 2021
• Tom: 12
• Strony: 126--142

Twórcy

autor

Katarzyna Szkaradnik

Bibliografia

• Bogus M., 2009: Model kariery polskiego nauczyciela na Śląsku Cieszyńskim. W: Tradycje kształcenia nauczycieli na Śląsku Cieszyńskim. Od Polskiego Seminarium Nauczycielskiego do Filii Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie. Red. W. Korzeniowska, A. Mitas, A. Murzyn, U. Szuścik. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, s. 25-42.
• Bogus M., 2013: Nauczyciele szkół ludowych Śląska Cieszyńskiego w XIX i na początku XX wieku. Uwarunkowania prawne i zawodowe. Częstochowa-Czeski Cieszyn: Wydawnictwo AJD.
• Bonczek A., 1930: Pamiętnik. Stonawa: Stowarzyszenie Spożywcze dla Robotników i Rolników.
• Broda J., 1978: Zapiśniki chłopów śląskich. "Regiony", nr 1, s. 58-90.
• Broda J., 1997: Pamiętniki inteligencji polskiej. "Pamiętnik Cieszyński", t. 12, s. 91-92.
• Buława E., 1992: Przed powstaniem Macierzy. W: Macierz Szkolna wczoraj i dziś. Biuletyn historyczny z okazji 70. rocznicy założenia Macierzy Szkolnej w Czechosłowacji. Red. O. Matuszek. Czeski Cieszyn: ZG PZKO, s. 8-20.
• Buława E., 1997: Pierwsi szermierze ruchu narodowego na Śląsku Cieszyńskim. Cieszyn: Pro Filia.
• Buzek A., 2009: Z Ziemi Piastowskiej. Wspomnienia pastora. Cieszyn: Oddział Polskiego Towarzystwa Ewangelickiego.
• Bystroń J.S., 1931: Od wydawcy. W: Pamiętnik dra Andrzeja Cinciały, notariusza w Cieszynie (1825-1898). Katowice: Muzeum Śląskie, s. V-XI.
• [Cinciała A.], 1931: Pamiętnik dra Andrzeja Cinciały, notariusza w Cieszynie (1825-1898). Oprac. J.S. Bystroń. Katowice: Muzeum Śląskie.
• Danel R., 1988: Spłacanie długu. "Głos Ziemi Cieszyńskiej", nr 9, s. 4.
• Dawid Ł., 2005: Jedna religia, dwie poetyki. Jana Kubisza przygoda translatorska. "Napis", seria XI, s. 231-244.
• Dawid Ł., 2009: Ku nowej formacji nauczycielskiej - z badań nad "Miesięcznikiem Pedagogicznym" (1892-1939). W: Tradycje kształcenia nauczycieli na Śląsku Cieszyńskim. Od Polskiego Seminarium Nauczycielskiego do Filii Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie. Red. W. Korzeniowska. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, s. 69-83.
• [Dyboski T.], 1912: Pamiętnik Czytelni Ludowej w Cieszynie 1861-1911. Na 50-lecie skreślił Tadeusz Dyboski. Cieszyn: Czytelnia Ludowa.
• Gruchała J., Nowak K., 2013: Dzieje polityczne. W: Śląsk Cieszyński od Wiosny Ludów do I wojny światowej (1848-1918). Red. K. Nowak, I. Panic. Cieszyn: Starostwo Powiatowe, s. 21-164.
• Gruszczyk R., 2019: Społeczeństwa obywatelskie na Śląsku Cieszyńskim pod lupą laboratorium. Portal Organizacji Pozarządowych NGO.pl. https://publicystyka.ngo.pl/spoleczenstwa-obywatelskie-na-slasku-cieszynskim-pod-lupa-laboratorium [dostęp: 10.10.2019].
• Heska-Kwaśniewicz K., 1988: Pisarski zakon. Biografia literacka Gustawa Morcinka. Opole: Instytut Śląski.
• Hierowski Z., 1938: Trzy pamiętniki. "Poseł Ewangelicki", nr 15, s. 2.
• Hroch M., 2020: Powstanie małych narodów w Europie Środkowej i Południowo-Wschodniej. Warszawa: Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego.
• Hudzik J.P., 2011: Zrozumieć Śląsk. Różnica kulturowa i granice teorii. "Teksty Drugie", nr 5, s. 231-243.
• Janik M., 1929: Wspomnienia cieszyńskie. W: Księga o Śląsku wydana z okazji jubileuszu 35-letn[iego] istnienia "Znicza". Red. A. Targ. Cieszyn: nakładem "Znicza", s. 27-37.
• Jarosz M., 1963: Wędrówki po ścieżkach wspomnień. Warszawa: Czytelnik.
• Jasiczek H., 2016: Nasz region i regionalizm. W: Płyniesz, Olzo. Monografia kultury ludowej Śląska Cieszyńskiego. Red. D. Kadłubiec. Wyd. 2 poszerz. i uaktual. Czeski Cieszyn: Kongres Polaków w Republice Czeskiej, s. 15-22.
• Kadłubiec D., 1997: Posłowie. W: E. Buława: Pierwsi szermierze ruchu narodowego na Śląsku Cieszyńskim. Cieszyn: Pro Filia, s. 365-371.
• Kirkor-Kiedroniowa Z., 1988: Wspomnienia. Cz. 2: Ziemia mojego męża. Red. A. Szklarska-Lohmannowa. Kraków-Wrocław: Wydawnictwo Literackie.
• Koniński K.L., 1938: Pisarze ludowi. Wybór pism i studium o literaturze ludowej. T. 2. Lwów: Wieś.
• Koniński K.L., 1955: Robotnik bibliofilem. Przyczynek do bibliofilstwa na Śląsku. W: Idem: Pisma wybrane. Warszawa: Pax, s. 257-263.
• Kotula A., 1964: Ze "Szkoły polszczyzny". W: Wspomnienia Cieszyniaków. Oprac. L. Brożek. Warszawa: Pax, s. 54-58.
• Kotula K., 1998: Od marzeń do ich spełnienia. Wspomnienia z lat 1884-1951. Bielsko-Biała: Augustana.
• Kubica G., 2011: "Chwalebna polskość". Etyczny wymiar tożsamości śląskich działaczy narodowych (analiza narracji autobiograficznych). W: Eadem: Śląskość i protestantyzm. Antropologiczne studia o Śląsku Cieszyńskim, proza, fotografia. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 33-48.
• Kubisz J., 1928: Pamiętnik starego nauczyciela. Garść wspomnień z życia śląskiego w okresie budzącego się ruchu narodowego w b[yłym] Księstwie Cieszyńskim. Cieszyn: Wydawnictwo Towarzystwa Ewangelickiego.
• Matusiak K., 1964: Przewrót wojskowy w Cieszynie w roku 1918. W: Wspomnienia Cieszyniaków. Oprac. L. Brożek. Warszawa: Pax, s. 230-242.
• Miękina L., 1991: Współcześni wobec etosu Stalmacha. W: P. Stalmach: Pamiętniki. Cieszyn [reprint], s. IV-X.
• Nycz R., 2010: Możliwa historia literatury. "Teksty Drugie", nr 5, s. 167-184.
• Pamiętnik Czytelni Ludowej w Cieszynie na Szląsku austryackim wydany z powodu 25-letniego jej jubileuszu, 1887. Cieszyn: Czytelnia Ludowa.
• Pilch J., 1974: Z dawnych dziejów książki polskiej na Śląsku Cieszyńskim. "Biuletyn Informacyjny Biblioteki Śląskiej", t. 19, s. 41-44.
• [Pindór J.], 1932: Pamiętnik ks. dr. Jana Pindóra. Oprac. O. Michejda. Cz. 1. Czeski Cieszyn: Towarzystwo Ewangelickie Oświaty Ludowej.
• Sajko M., red., 1996: A-Z. Mała encyklopedia PWN. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Sosna W., 1998: Poczciwy żywot "kamizelkorza". "Słowo i Myśl", nr 3, s. 8-9.
• Sosna W., 2015: Barwy luteranizmu na Śląsku Cieszyńskim. Wybór prac. Katowice: Polskie Towarzystwo Ewangelickie.
• Spyra J., red., 2001: Książka, biblioteka, szkoła w kulturze Śląska Cieszyńskiego. Materiały z konferencji naukowej, Cieszyn 4-5 listopada 1999. Cieszyn: Książnica Cieszyńska.
• Spyra J., 2015: Historiografia a tożsamość regionalna w czasach nowożytnych na przykładzie Śląska Cieszyńskiego w okresie od XVI do początku XX wieku. Częstochowa: Wydawnictwo Akademii im. J. Długosza.
• Stalmach P., 1910: Pamiętniki. W: E. Grim: Paweł Stalmach. Jego życie i działalność w świetle prawdy. Cieszyn: Dziedzictwo bł. Jana Sarkandra, s. 129-310.
• Studnicki G., 2015: Śląsk Cieszyński. Obrazy przeszłości a tożsamość miejsc i ludzi. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
• Szacki J., 1997: O narodzie i nacjonalizmie. "Znak", nr 3, s. 4-31.
• Szczepański J., 2013: Od Autora. W: Idem: Korzeniami wrosłem w ziemię. Ustroń: Galeria na Gojach, s. 7-8.
• Szkaradnik K., 2016: Sporny charakter Zaolzia w świetle "Dziennika" Józefa Pilcha oraz innych wybranych narracji autobiograficznych. "Studia Etnologiczne i Antropologiczne", t. 16, s. 55-69.
• Szkaradnik K., red., 2017: Zmieszany zapach książek i jabłek. Wybór korespondencji Jana Wantuły z lat 1899-1953. Ustroń-Katowice: Galeria na Gojach, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
• Wantuła J., 1918: Przemówienie w Ustroniu na wiecu ludowym w roku 1918. Kopia J. Brody, mps, Archiwum Muzeum Ustrońskiego, sygn. MU/A/159 (JB).
• Wantuła J., 2003: Pamiętniki. Red. W. Sosna. Cieszyn: Macierz Ziemi Cieszyńskiej.
• Zabawski W., 1934: Droga do ziemi obiecanej. Ruch narodowy na Śląsku Cieszyńskim i udział w nim ewangelików (1848-1920). Cieszyn: Księgarnia "Nowe Kresy".
• Żebrok J., 2001: Pamiętnik śląskiego nauczyciela. Oprac. J. Miękina-Pindur. Cieszyn: Macierz Ziemi Cieszyńskiej.

Identyfikatory

DOI

10.31261/GSS_SN.2021.12.07