Nazwy terenowe a specyfika regionu (na przykładzie mikrotoponimów gminy Wręczyca Wielka w powiecie kłobuckim)

• Autorzy: Tomasz Jelonek

Warianty tytułu

Geographical Names and Specificity of a Region (on the Example of Microtoponyms of the Wręczyca Wielka Community in the Kłobuck Poviat)

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

Głównym celem niniejszego artykułu jest ukazanie tego, w jaki sposób nazwy terenowe odzwierciedlają specyfikę danego regionu. Materiał onimiczny stanowi ponad 1000 mikrotoponimów, które zgromadzono w trakcie eksploracji terenowej prowadzonej w latach 2011-2017 w gminie Wręczyca Wielka na północy województwa śląskiego w powiecie kłobuckim. W trakcie analizy wspomnianego materiału toponomastycznego wykorzystano również różnorodne informacje, które uzyskano od mieszkańców gminy (głównie przedstawicieli najstarszego i średniego pokolenia) podczas prowadzenia nieoficjalnych rozmów z zastosowaniem metody fokusowej. W pierwszej części tekstu omówiono podstawowe rozwiązania metodologiczne oraz zreferowano stan badań. W drugiej części artykułu, na podstawie szczegółowej analizy nazw terenowych gminy Wręczyca Wielka, przybliżono elementy środowiska naturalnego oraz czynniki kulturowe utrwalone w nazwach terenowych. Mikrotoponimy odzwierciedlają specyfikę gminy Wręczyca Wielka, archiwizują one bowiem dane na temat naturalnych i antropogenicznych wyróżników regionu. Rejestrują informacje m.in. o: nieurozmaiconej rzeźbie terenu, słabo rozwiniętej sieci hydrograficznej, dużym stopniu zalesienia, kopalnictwie rud żelaza, a także - dawnych stosunkach narodowościowych. (abstrakt oryginalny)

EN

The main purpose of this article is to present how geographical names reflect the specificity of the region. The onimic inquiring sight contains over 1000 microtoponyms that were collected during the geographical exploration from 2011 to 2017 in the Wręczyca Wielka community near Kłobuck, in the north of the Silesian Province. During the analysis of the above-mentioned toponomastic inquiry sight, the author used all information which were received from respondents (mainly from representatives of the oldest and middle generation) during informal conversations with the focus method. The first part of the text is devoted to the presentation of the basic methodological solutions and previous research. In the second part of this article, on the basis of detailed analysis of the geographical names of the Wręczyca Wielka community, the elements of environment and cultural factors captured in the geographical names, are presented. The microtoponyms reflect the specificity of the Wręczyca Wielka community because they archive data related to the natural and anthropogenic characteristics of the region. These record information, i.a. about: poorly diverse topography, underdeveloped hydrographic network, high degree of afforestation, iron mining, as well as old national relations. (original abstract)

Słowa kluczowe

PL

Region geograficzny; Geografia regionalna; Językoznawstwo

EN

Geographical region; Regional geography; Linguistics

• Czasopismo: Prace Geograficzne / Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego
• Rocznik: 2022
• Numer: z. 166
• Strony: 63--78

Twórcy

autor

Tomasz Jelonek

• Uniwersytet Jagielloński

Bibliografia

• Adamski A., 1994, Górnictwo rud żelaza w regionie częstochowskim, Zarząd Oddziału Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Górnictwa, Częstochowa.
• Bańkowski A., 2000, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. I-II, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Biolik M., 2006, Onomastyka regionalna w badaniach onomastycznych, [w:] J. Duma (red.), Onomastyka regionalna, Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Olsztyn, 14-19.
• Borek H., 1972, Opolszczyzna w świetle nazw miejscowych, Instytut Śląski w Opolu, Opole.
• Borek H., 1988, Górny Śląsk w świetle nazw miejscowych, Instytut Śląski w Opolu, Opole.
• Boryś W., 2005, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
• Czerny A., 2011, Teoria nazw geograficznych, Polska Akademia Nauk, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego, Warszawa.
• Czyżewski F., 2012, Uwagi o mikrotoponimii powiatu włodawskiego, [w:] I. Łuc, M. Pogłódek (red.), W komunikacyjnej przestrzeni nazw własnych i pospolitych. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Robertowi Mrózkowi, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, 143-156.
• Dubisz S. (red.), 2003, Uniwersalny słownik języka polskiego, t. I-IV, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Duma J. (red.), 2006, Onomastyka regionalna, Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Olsztyn.
• Gajda S. (red.), 2007, Region w świetle nazw miejscowych, Uniwersytet Opolski, Opolskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Opole.
• Gałkowski A., Gliwa R. (red.), 2014, Mikrotoponimia i makrotoponimia. Problematyka wstępna, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
• Gałkowski A., Gliwa R. (red.), 2015, Mikrotoponimy i makrotoponimy w komunikacji i literaturze, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
• Gałkowski A., Gliwa R. (red.), 2016, Nazwy terenowe i miejscowe w przestrzeni fizycznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
• Gminny Ośrodek Kultury we Wręczycy Wielkiej, https://gokwreczycawielka.pl (dostęp: 18.02.2022).
• Grochola-Szczepanek H., 2006, Badania fokusowe mowy mieszkańców wsi, Socjolingwistyka, XX, 19-35.
• Hereźniak J., Sieradzki J., 2008, Przewodnik przyrodniczy po ziemi kłobuckiej, Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania "Zielony Wierzchołek Śląska", Kłobuck.
• Heromiński I., 1974, Indeks urzędowych nazw miejscowości i obiektów fizjograficznych powiatu częstochowskiego według stanu na 31.XII. 1970 r. [tak! w oryginale], Ziemia Częstochowska, t. 10, 523-548.
• Jelonek T., 2012, Na melanżu czadowa nutka - leksyka gimnazjalistów z początku XXI wieku, Wydawnictwo Episteme, Kraków.
• Jelonek T., 2013, Truskolasy. Dzieje wsi, jej tradycje oraz zabytki kościoła pw. św. Mikołaja, Gminny Ośrodek Kultury we Wręczycy Wielkiej, Wręczyca Wielka.
• Jelonek T., 2014, Miejsce i funkcja mikrotoponimów w ludowym obrazie świata (na przykładzie nazw terenowych Truskolas i wsi okolicznych w powiecie kłobuckim), [w:] M. Rak, K. Sikora (red.), Badania dialektologiczne. Stan, Perspektywy. Metodologia. Materiały konferencji naukowej "Gwara i tekst", Kraków, 27-28 września 2013 r., Księgarnia Akademicka, Kraków, 323-330.
• Jelonek T., 2016a, Nazwy terenowe jako czynnik utrwalający gwarę, Onomastica, LX, 263-271.
• Jelonek T., 2016b, Nieznane historie znanych miejsc. Dzieje "małej ojczyzny" zakrzepłe w nazwach terenowych, [w:] S. Cebula, M. Chorązki (red.), Mała ojczyzna - wielka (nie)pamięć. Historia mówiona jako źródło do badania dziejów społecznych, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Kraków, 31-45.
• Jelonek T., 2017, Przemiany kulturowe wsi z perspektywy jej autochtonów (na przykładzie nieoficjalnych wypowiedzi mieszkańców Truskolas koło Częstochowy i miejscowości okolicznych), Perspektywy Kultury, 16 (1/2017), 135-160.
• Jelonek T., 2018a, Językowo-kulturowy obraz wsi i jej mieszkańców utrwalony w mikrotoponimach, Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków.
• Jelonek T., 2018b, Słownik mikrotoponimów gminy Wręczyca Wielka, Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków.
• Kała E., Kędziora M., Żerdzińska K., 2007, Gmina Wręczyca Wielka, Gminny Ośrodek Kultury we Wręczycy Wielkiej, Wręczyca Wielka.
• Klinkosz M., Lica Z., 2015, Mikrotoponimy kaszubskie jako świadectwo różnorodności kulturowej, [w:] A. Gałkowski, R. Gliwa (red.), Mikrotoponimy i makrotoponimy w komunikacji i literaturze, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 263-269.
• Kondracki J., 1994, Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Kornaszewski M., 1986, W sprawie klasyfikacji nazw terenowych. Uwagi i propozycje, Onomastica, XXX, 5-15.
• Krzypkowski T., 2007, Odległa i nieodległa przeszłość mojej małej ojczyzny - rodzinnej miejscowości. Kalej - Szarlejka. Gmina Wręczyca Wielka, Kalej-Szarlejka.
• Kurek H., 2002, Językowy obraz Podkarpacia (na przykładzie mikrotoponimii Dukielszczyzny), [w:] M. Skarżyński, M. Szpiczakowska (red.), Rozmaitości językowe ofiarowane prof. dr. hab. Januszowi Strutyńskiemu z okazji Jego jubileuszu, Księgarnia Akademicka, Kraków, 139-164.
• Łesiów M., Olejnik M. (red.), 2005, Mikrotoponimia na pograniczach językowo-kulturowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.
• Mały słownik gwar polskich, 2009, J. Wronicz (red.), Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków.
• Matusiak-Kempa I., Naruszewicz-Duchlińska A., 2016, Toponimy jako świadectwo regionalnych wartości religijnych na przykładzie nazewnictwa na Warmii i Mazurach, [w:] M. Biolik, A. Naruszewicz-Duchlińska, W. Szulowska, E. Wolnicz-Pawłowska, W. Włoskowicz (red.), Slavica. Onomastica. Regionalia. Prace dedykowane Panu Profesorowi Jerzemu Dumie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn, 113-121.
• Mrózek R., 1985, Regionalny krajobraz nazewniczy, [w:] K. Chmiel, W. Sosna, A. Szupina (red.), Od PTT do PTTK na ziemi cieszyńskiej, Oddział PTTK "Beskid Śląski" w Cieszynie, Cieszyn, 167-169.
• Mrózek R., 1990, System mikrotoponimiczny Śląska Cieszyńskiego XVIII wieku, Uniwersytet Śląski, Katowice.
• Mrózek R., 1994, System onimiczny a badania regionalne, [w:] J. Svoboda (red.), Jazyk a literatura v česko-polském kontextu, Filozofická fakulta Ostravské univerzity, Ostrava, 33-37.
• Mrózek R., 2003, Mikrotoponimy jako językowe wyznaczniki przestrzeni kulturowej, [w:] Z. Kaleta (red.), Nazwy własne a kultura. Polska i inne kraje słowiańskie, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa, 196-202.
• Mrózek R., 2005, Nazwy terenowe, [w:] E. Rzetelska-Feleszko (red.), Polskie nazwy własne. Encyklopedia, Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków, 231-257.
• Mrózek R., 2007, Regionalizacja w badaniach onomastycznych, [w:] S. Gajda (red.), Region w świetle nazw miejscowych. W setną rocznicę urodzin Profesora Stanisława Rosponda i dwudziestą rocznicę śmierci Profesora Henryka Borka, Uniwersytet Opolski, Opolskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Opole, 71-78.
• Myszka A., 2006, Toponimia powiatu strzyżowskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów.
• Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych (PRNG), https://www.geoportal.gov.pl/dane/panstwowy-rejestr-nazw-geograficznych (dostęp: 18.02.2022).
• Pilecka L., 2008, Historia miejscowości, [w:] L. Pilecka, B. Roszak, S. Wrzesiński, Truskolasy dawniej i dziś, Zespół Szkół im. St. Ligonia w Truskolasach, Truskolasy, 18-44.
• Pilecka L., Roszak B., Wrzesiński S., 2008, Truskolasy dawniej i dziś, Zespół Szkół im. St. Ligonia w Truskolasach, Truskolasy.
• Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, 1994-2005, H. Zgółkowa (red.), t. I-L, Wydawnictwo Kurpisz, Poznań.
• Roszak B., 2008, Położenie i środowisko geograficzne, [w:] L. Pilecka, B. Roszak, S. Wrzesiński, Truskolasy dawniej i dziś, Zespół Szkół im. St. Ligonia w Truskolasach, Truskolasy, 9-17.
• Rzetelska-Feleszko E., 1982, Nazwy terenowe dawniej i dziś, Onomastica, XXVII, 173-185.
• Rzetelska-Feleszko E., 1993, Rola nazewnictwa w tworzeniu poczucia regionalnego, [w:] K. Handke (red.), Region, regionalizm - pojęcia i rzeczywistość. Zbiór studiów, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa, 151-160.
• Rzetelska-Feleszko E., 2001, Zagadnienia klasyfikacyjne i terminologiczne w pracach z zakresu toponimii, [w:] A. Cieślikowa, B. Czopek-Kopciuch (red.), Toponimia i oronimia, Wydawnictwo Naukowe DWN, Kraków, 33-39.
• Schimitzek S., Czochralski J., 1990, Kieszonkowy słownik niemiecko-polski, polsko niemiecki, Wiedza Powszechna, Warszawa.
• Siwiński A., 2009, Przydrożna kronika ziemi częstochowskiej. Przewodnik rowerowy, t. I, Częstochowska Organizacja Turystyczna, Częstochowa.
• Słownik gwar polskich, 1900-1911, J. Karłowicz (red.), t. I-VI, Akademia Umiejętności, Kraków.
• Słownik gwar polskich, 1977-2021, Źródła i t. I: M. Karaś, J. Reichan (red.); t. II-V: J. Reichan, S. Urbańczyk (red.); t. VI: J. Okoniowa, J. Reichan (red.); t. VII-IX: J. Okoniowa, J. Reichan, B. Grabka (red.); z. 29: B. Grabka, R. Kucharzyk, J. Okoniowa, J. Reichan (red.); z. 30-34: B. Grabka, R. Kucharzyk (red.), Instytut Języka Polskiego PAN, z. 1: Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, od z. 2: Łódź, t. III: Wrocław-Warszawa-Kraków, od t. IV: Kraków.
• Słownik gwar śląskich, 2000-2017, B. Wyderka (red.), t. I-XVI, Państwowy Instytut Naukowy, Instytut Śląski w Opolu, Opole.
• Sochacka S., 2000, Wieś śląska w świetle polskich nazw terenowych, Śląsk Opolski, 1 (38), 1-6.
• Umińska-Tytoń E., 2014, Trwałość i ulotność nazw terenowych, [w:] A. Gałkowski, R. Gliwa (red.), Mikrotoponimia i makrotoponimia. Problematyka wstępna, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 187-193.
• Uniwersalny słownik języka polskiego, 2003, S. Dubisz (red.), t. I-IV, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Urzędowe nazwy miejscowości, 1963-1972, Urzędowe nazwy miejscowości i obiektów fizjograficznych, t. 1-197, W. Taszycki (red.), Komisja Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych przy Urzędzie Rady Ministrów, Warszawa.
• Urzędowe nazwy miejscowości 202, Urzędowe nazwy miejscowości i obiektów fizjograficznych, t. 202 (powiat częstochowski), W. Taszycki (red.), Komisja Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych przy Urzędzie Rady Ministrów, Warszawa (maszynopis dostępny w Pracowni Onomastyki Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie).
• Urzędowe nazwy miejscowości 203, Urzędowe nazwy miejscowości i obiektów fizjograficznych, t. 203 (powiat kłobucki), W. Taszycki (red.), Komisja Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych przy Urzędzie Rady Ministrów, Warszawa (maszynopis dostępny w Pracowni Onomastyki Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie).
• Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich części, 2019, http://ksng.gugik.gov.pl/pliki/urzedowy_wykaz_nazw_miejscowosci_2019.pdf (dostęp: 18.02.2022).

Identyfikatory

DOI

10.4467/20833113PG.22.004.16134