Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej a wtórne prawo europejskie w świetle zasady nadrzędności Konstytucji

• Autorzy: Anna Chmielarz

Warianty tytułu

The Constitution of the Republic of Poland and the Secondary European Law in the Lights of Its Superiority

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

Relacja między konstytucją a prawem stanowionym przez instytucje unijne to zagadnienie interesujące co najmniej z dwóch powodów. W aspekcie zewnętrznym wtórne (pochodne) prawo europejskie jest częścią porządku prawnego o charakterze ponadnarodowym, tworzonego przez instytucje Unii Europejskiej z udziałem przedstawicieli państw członkowskich. W aspekcie wewnętrznym zapewnia się aktom tego prawa skuteczność w krajowych porządkach prawnych. Zasady obowiązywania i stosowania norm prawa wtórnego wynikają najczęściej z postanowień konstytucyjnych państw członkowskich. Zagadnienie to nabiera znaczenia w związku ze sporami o nadrzędność prawa Unii nad konstytucjami krajowymi. W polskim prawie konstytucyjnym akcentuje się nadrzędność konstytucji wobec źródeł obowiązującego prawa. Najwyższą moc prawną można uznać za podstawowy wyznacznik funkcji prawnej ustawy zasadniczej. Rola prawna polskiej konstytucji po akcesji z Unią Europejską w 2004 r. nabiera jednak nowego znaczenia. Jest to związane z obowiązywaniem i stosowaniem w stosunkach wewnętrznych źródeł prawa unijnego, tworzonych poza decyzją krajowego prawodawcy. W tym przypadku ustawa zasadnicza powinna de lege ferenda jasno określać pozycję (miejsce) prawa stanowionego przez instytucje unijne w hierarchii źródeł prawa. Dla zagwarantowania swej nadrzędnej pozycji w systemie prawa krajowego powinna jednocześnie jasno określać swoje relacje z prawem Unii. Jak w obecnym stanie prawnym konstytucja spełnia rolę prawną wobec wtórnego prawa europejskiego? To pytanie stanowi asumpt do szerszej analizy. (fragment tekstu)

EN

The Polish Constitution indicates the place of all sources of law in Polish law system, but does not precise the place of the European law, which is applied by public authorities. The Polish Constitution does not enumerate European legislative acts as a source of universally binding law. The legal status of this law is not clear according to constitutional norms. This is a reason of the discussion between the constitutionalists and the Europeanists about relations between European norms and constitutional ones. Furthermore, the problem is the lack of the system of constitutional control for the secondary European law. On the other hand the Polish Constitution forms a legal base for applying the European law, its relations with acts made by Polish authorities and it has a priority in the event of conflict with Polish legislative acts. The Constitution emphasizes the principle of its superiority (article 8, article 91, article 188) and this principle should indicate its relations with the European law. The Constitution should be treated as the most important source of law, including a system of guarantees for applying the European law in conformity to constitutional rules and with acceptation of legal principles of the European Union. (original abstract)

Słowa kluczowe

PL

Konstytucja; Konstytucja RP; Prawo; Prawo WE

EN

Constitution; RP Constitution; Law; European Community law

• Czasopismo: Acta Universitatis Lodziensis. Folia Iuridica
• Rocznik: 2009
• Numer: nr 70
• Strony: 17--39

Twórcy

autor

Anna Chmielarz

• Uniwersytet Łódzki

Bibliografia

• 1. A. Albi, P. Van Elsuwege, The EU Constitution, national constitutions and sovereignty: an assessment of a European constitutional order, "European Law Review" 2004, vol. 29, no 6, s. 741
• 2. C. Banasiński, Stan i metody przygotowań polskiego prawa konstytucyjnego do członkostwa w Unii Europejskiej, [w:] Konstytucja dla rozszerzającej się Europy, red. E. Popławska, Warszawa 2000, s. 391.
• 3. B. Banaszak, Konstytucja Europejska a Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Miscellanea konstytucyjnoprawne, red. A. Szmyt, "Gdańskie Studia Prawnicze" 2004, t. XII, s. 11.
• 4. B. Banaszak, Konstytucja RP a prawo międzynarodowe, [w:] Konstytucja i władza we współczesnym świecie. Doktryna - prawo - praktyka. Prace dedykowane Profesorowi Wojciechowi Sokolewiczowi na siedemdziesięciolecie urodzin, red. M. Kruk, J. Trzciński, J. Wawrzyniak, Warszawa 2002, s. 361.
• 5. B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, Warszawa 2004, s. 51, 56-73.
• 6. B. Banaszkiewicz, Prawo polskie a prawo Unii Europejskiej w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, "Europejski Przegląd Sądowy" 2005, nr 3, s. 56.
• 7. J. Barcz, Akt integracyjny Polski z Unią Europejską w świetle Konstytucji RP, "Państwo i Prawo" 1998, z. 4, s. 12 i n.
• 8. J. Barcz, Członkostwo Polski w Unii Europejskiej a Konstytucja z 1997 r., [w:] Czy zmieniać konstytucję? Ustrojowo- -konstytucyjne aspekty przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, red. J. Barcz, Warszawa 2002, s. 28.
• 9. J. Barcz, Glosa do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 11.05.2005 r. (zgodność Traktatu akcesyjnego z Konstytucją RP) K 18/04, "Kwartalnik Prawa Publicznego" 2005, nr 4, s. 179.
• 10. J. Barcz, Konstytucyjnoprawne problemy stosowania prawa Unii Europejskiej w Polsce w świetle dotychczasowych doświadczeń państw członkowskich, [w:] Prawo międzynarodowe i wspólnotowe w wewnętrznym porządku prawnym, red. M. Kruk, Warszawa 1997, s. 217-218.
• 11. J. Barcz, Zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego w świetle postanowień Konstytucji RP z 1997 r., "Kwartalnik Prawa Publicznego" 2004, nr 2, s. 31.
• 12. S. Biernat, Czy konieczne są zmiany w Konstytucji przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej?, [w:] Czy zmieniać konstytucję? Ustrojowo- -konstytucyjne aspekty przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, red. J. Barcz, Warszawa 2002, s. 60.
• 13. S. Biernat, Miejsce prawa pochodnego Wspólnoty Europejskiej w systemie konstytucyjnym Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku a członkostwo Polski w Unii Europejskiej, red. C. Mik, Toruń 1999, s. 171-190.
• 14. S. Biernat, Prawo Unii Europejskiej a Konstytucja RP i prawo polskie - kilka refleksji, "Państwo i Prawo" 2004, z. 11, s. 24-25.
• 15. S. Biernat, Prawo Unii Europejskiej a prawo państw członkowskich, [w:] Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe, red. J. Barcz, Warszawa 2003, s. 233-244.
• 16. ; S. Biernat, Współpraca sądów państw członkowskich z ETS w ramach procedury pytań prawnych, [w:] Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe, red. J. Barcz, Warszawa 2003, s. 337 i n.
• 17. P. Błachut, P. Mikuli, Uwagi o stosowaniu ustaw przez sądy w przypadku ich kolizji z prawem wspólnotowym, [w:] Polska w Unii Europejskiej. Materiały z XLVI Zjazdu Katedr i Zakładów Prawa Konstytucyjnego. Wierzba, 3-5 czerwca 2004, red. M. Kruk, J. Wawrzyniak, Kraków 2005, s. 271.
• 18. S. Bożyk, Konstytucja, Białystok 1999, s. 8, 16.
• 19. S. Bożyk, Konstytucja jako podstawowe źródło prawa konstytucyjnego (rozdział II), [w:] Prawo konstytucyjne, red. M. Grzybowski, Białystok 2008, s. 45-46.
• 20. A. Burda, Polskie prawo państwowe, Warszawa 1978, s. 55-56.
• 21. A. Chmielarz, Zasada proeuropejskiej wykładni prawa w orzecznictwie polskiego Trybunału Konstytucyjnego, [w:] Interpretace Prava Ustavnimi soudy (teoreticke reflexe), red. K. Klima, Pilzno 2006, s. 109-119.
• 22. W. Czapliński, Pierwszeństwo to nie nadrzędność, "Rzeczpospolita. Prawo co dnia" 2004, nr 209, s. C3.
• 23. W. Czapliński, Prawo wspólnotowe a prawo wewnętrzne w praktyce sądów konstytucyjnych państw członkowskich (wybrane zagadnienia), "Kwartalnik Prawa Publicznego" 2004, nr 2, s. 7-8.
• 24. P. Czarny, B. Naleziński, Pojęcie i cechy szczególne konstytucji, "Edukacja Prawnicza" 1994, nr 8, s. 178 i n.
• 25. P. Czarny, Przynależność do Unii Europejskiej a sądownictwo konstytucyjne, [w:] Akcesja do Unii Europejskiej a Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. XLIII Ogólnopolska Konferencja Katedr i Zakładów Prawa Konstytucyjnego. Polańczyk, 31 maja-2 czerwca 2001 r., red. H. Zięba-Załucka, M. Kijowski, Rzeszów 2002, s. 142-143.
• 26. Czy zmieniać konstytucję? Ustrojowo- -konstytucyjne aspekty przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, red. J. Barcz, Warszawa 2002, s. 13 i n.
• 27. D. Dudek, Konstytucja RP: nowelizować czy non movere?, [w:] Zagadnienia prawa parlamentarnego. Materiały z XLVIII Ogólnopolskiego Zjazdu Katedr i Zakładów Prawa Konstytucyjnego. Serock, 1-3 czerwca 2006 r., red. nauk. M. Granat, Warszawa 2007, s. 362.
• 28. K. Działocha, Komentarz do art. 8 Konstytucji (uwaga 2), [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, t. V, Warszawa 2007.
• 29. K. Działocha, Komentarz do art. 91 Konstytucji (uwaga 6), [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, t. I, Warszawa 1999.
• 30. K. Działocha, Podstawy prounijnej wykładni Konstytucji RP, "Państwo i Prawo" 2004, nr 11, s. 31-32.
• 31. K. Działocha, Zamknięty system źródeł prawa powszechnie obowiązującego w Konstytucji i w praktyce, [w:] Konstytucyjny system źródeł prawa w praktyce, red. A. Szmyt, Warszawa 2005, s. 32.
• 32. K. Eckhardt, Źródła prawa (rozdział III), [w:] Prawo konstytucyjne RP (Instytucje wybrane), red. J. Buczkowski, Ł. Buczkowski, K. Eckhardt, Przemyśl 2007, s. 66.
• 33. M. Florczak-Wątor, Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego i ich skutki prawne, Poznań 2006, s. 42.
• 34. J. Galster, Konstytucyjnoprawne aspekty przystąpienia Polski do UE, [w:] Wejście w życie nowej Konstytucji RP, red. Z. Witkowski, Toruń 1998, s. 69 i n.
• 35. J. Galster, O zjawisku fetyszyzmu w prawie konstytucyjnym, [w:] Sześć lat Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Doświadczenia i inspiracje, red. L. Garlicki, A. Szmyt, Warszawa 2003, s. 80.
• 36. J. Galster, Propedeutyka wiedzy o konstytucji, [w:] Prawo konstytucyjne, red. Z. Witkowski, Toruń 2002, s. 30.
• 37. L. Garlicki, Członkostwo Polski w Unii Europejskiej a sądy, [w:] Konstytucja dla rozszerzającej się Europy, red. E. Popławska, Warszawa 2000, s. 211.
• 38. L. Garlicki, Kilka uwag o konstytucyjnych aspektach przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, [w:] Konstytucja. Wybory. Parlament. Studia ofiarowane Z. Jaroszowi, red. L. Garlicki, Warszawa 2000, s. 64.
• 39. L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2006, s. 34-40.
• 40. M. Grzybowski, Prawo międzynarodowe i wspólnotowe jako wzorzec i przedmiot kontroli norm, [w:] Księga XX-lecia orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, red. M. Zubik, Warszawa 2006, s. 346.
• 41. J. Jaskiernia, Członkostwo Polski w Unii Europejskiej a problem nowelizacji Konstytucji RP, "Żurawia Papers" 2004, z. 2, s. 25-29.
• 42. S. L. Kaleda, Właściwość Trybunału Sprawiedliwości do wydawania orzeczeń wstępnych w sytuacji krajowej, [w:] Studia z prawa Unii Europejskiej, red. S. Biernat, Kraków 2000, s. 137 i n.
• 43. T. T. Koncewicz, Zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego przed prawem krajowym w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich, [w:] Węzłowe problemy w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich, red. B. Banaszkiewicz, Biuro Trybunału Konstytucyjnego, Zespół Orzecznictwa i Studiów, Warszawa 2003, s. 1-24.
• 44. Konstytucja dla rozszerzającej się Europy, red. E. Popławska, Warszawa 2000, s. 158 i n.
• 45. K. Kowalik-Bańczyk, Prowspólnotowa wykładnia prawa polskiego, "Europejski Przegląd Sądowy" 2005, nr 3, s. 9-18.
• 46. M. Kruk, Konstytucja narodowa a prawo europejskie: Czy Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej wymaga zmiany, [w:] Konstytucja dla rozszerzającej się Europy, red. E. Popławska, Warszawa 2000, s. 181-182.
• 47. M. Kruk, K. Kubuj, [w:] Pytania o Konstytucję, "Studia Prawnicze" 2003, z. 3, s. 12-14.
• 48. A. Kustra, Pozycja prawna Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej (aspekt legislacyjny), [w:] Ius et lex. Księga jubileuszowa profesora Andrzeja Kabata, Olsztyn 2004, s. 131 i n.
• 49. A. Kustra [w:] Kolizje norm konstytucyjnych i wspólnotowych w ujęciu teoretycznoprawnym, "Europejski Przegląd Sądowy" 2007, nr 5, s. 24-26.
• 50. A. Kustra, Wokół problemu multicentryczności systemu prawa, "Państwo i Prawo" 2006, z. 6, s. 85-99.
• 51. R. Kwiecień, Zgodność traktatu akcesyjnego z Konstytucją, "Europejski Przegląd Sądowy" 2005, nr 1, s. 43 i n.
• 52. G. Lang, Kilka uwag na temat wzajemnych relacji Konstytucji RP i prawa Unii Europejskiej, "Studia Europejskie" 2004, nr 2, s. 31-52.
• 53. W. Lang, Wokół multicentryczności systemu prawa, "Państwo i Prawo" 2005, z. 7, s. 95 i n.
• 54. R. R. Ludwikowski, Supreme law or Basic law? Decline of the Concept of Constitutional Supremacy, "Cordozo International and Comaparative Law Journal" 2001, vol. 9/2, s. 253-296.
• 55. A. Łazowski, Stosowanie prawa Unii Europejskiej na płaszczyźnie wewnętrznej państw członkowskich, [w:] Prawo instytucjonalne Unii Europejskiej, red. M. Kenig-Witkowska, Warszawa 2004, s. 233-245.
• 56. E. Łętowska, Między Scyllą a Charybdą - sędzia między Strasburgiem i Luksemburgiem, "Europejski Przegląd Sądowy" 2005, nr 1, s. 3-4.
• 57. E. Łętowska, Multicentryczność współczesnego systemu prawa i jej konsekwencje, "Państwo i Prawo" 2005, z. 4, s. 3-10.
• 58. R. Małajny, Constitutio suprema lex? (Unia Europejska a ustawy zasadnicze państw członkowskich), [w:] Prawo a wartości. Księga jubileuszowa Profesora Józefa Nowackiego, red. Z. Tobor, I. Bogucka, Kraków 2003, s. 216.
• 59. M. Masternak-Kubiak, Konstytucyjno-prawne podstawy procedury przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, "Przegląd Sejmowy" 2003, nr 5, s. 60.
• 60. M. Masternak-Kubiak, Przestrzeganie prawa międzynarodowego w świetle Konstytucji RP, Warszawa 2003, s. 220.
• 61. C. Mik, Europejskie prawo wspólnotowe. Zagadnienia teorii i praktyki, t. I, Warszawa 2000, s. 550 i n.
• 62. C. Mik, Przekazanie kompetencji przez Rzeczpospolitą Polską na rzecz Unii Europejskiej i jego następstwa prawne (uwagi na tle art. 90 ust. 1 Konstytucji), [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku a członkostwo Polski w Unii Europejskiej, red. C. Mik, Toruń 1999, s. 145 i n.
• 63. C. Mik, Wykładnia zgodna prawa krajowego z prawem Unii Europejskiej, [w:] Polska kultura prawna a proces integracji europejskiej, red. S. Wronkowska, Kraków 2005, s. 115-165.
• 64. C. Mik, Zasady ustrojowe europejskiego prawa wspólnotowego a polski porządek konstytucyjny, "Państwo i Prawo" 1998, z. 1, s. 12-39.
• 65. Relacje między prawem konstytucyjnym a prawem wspólnotowym w orzecznictwie sądów konstytucyjnych państw Unii Europejskiej. Omówienia 66 wybranych orzeczeń sądów konstytucyjnych Austrii, Belgii, Republiki Cypru, Republiki Czeskiej, Danii, Francji, Hiszpanii, Niemiec, Słowacji, Słowenii, Węgier i Włoch (1964-2006), oprac. B. Banaszkiewicz, P. Bogdanowicz, Biuro Trybunału Konstytucyjnego, Zespół Orzecznictwa i Studiów, Warszawa 2006, s. 11-12, 14- 15, 18-21, 33-35, 50-51, 55-56, 60-62, 66-67, 73-78, 85-87, 107-108, 116-120, 121-124.
• 66. S. Rozmaryn, Konstytucja jako ustawa zasadnicza Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Warszawa 1961, s. 32 i n.
• 67. M. Safjan, Konstytucja a członkostwo Polski w Unii Europejskiej, "Państwo i Prawo" 2001, z. 3, s. 9-10.
• 68. M. Safjan, Niezależność Trybunału Konstytucyjnego a suwerenność konstytucyjna RP, "Państwo i Prawo" 2006, z. 6, s. 15.
• 69. S. Sagan, Prawo konstytucyjne Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1999, s. 16.
• 70. P. Sarnecki, Konstytucyjna zasada przychylności procesowi integracji europejskiej, "Przegląd Sejmowy" 2004, nr 2, s. 177-178.
• 71. F. Siemieński, Prawo konstytucyjne, Warszawa-Poznań 1976, s. 15.
• 72. W. Skrzydło, Ustrój polityczny RP w świetle Konstytucji z 1997 roku, Zakamycze 2004, s. 31.
• 73. W. Sokolewicz, Ustawa ratyfikacyjna, [w:] Prawo międzynarodowe i wspólnotowe w wewnętrznym porządku prawnym, red. M. Kruk, Warszawa 1997, s. 125.
• 74. A. Sołtys, Spór o zasadę supremacji, [w:] Studia z prawa Unii Europejskiej w piątą rocznicę utworzenia Katedry Prawa Europejskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego, red. S. Biernat, Kraków 2000, s. 13-25.
• 75. R. Szafarz, Międzynarodowy porządek prawny i jego odbicie w polskim prawie konstytucyjnym, [w:] Prawo międzynarodowe i wspólnotowe w wewnętrznym porządku prawnym, red. M. Kruk, Warszawa 1997, s. 34.
• 76. M. Szpunar, Członkostwo Polski w Unii Europejskiej a polski system prawny, Warszawa 2003, s. 9 i n.
• 77. P. Tuleja, Źródła prawa (rozdział II), [w:] Prawo konstytucyjne Rzeczypospolitej Polskiej, red. P. Sarnecki, Warszawa 2004, s. 10.
• 78. T. Wasilewski, Stosunek wzajemny: porządek międzynarodowy, prawo międzynarodowe, europejskie prawo wspólnotowe, prawo krajowe, Toruń 2004, s. 213-252.
• 79. P. Winczorek, Konstytucja RP a prawo wspólnotowe, "Państwo i Prawo" 2004, z. 11, s. 11.
• 80. P. Winczorek, Polska pod rządami Konstytucji z 1997 roku, Warszawa 2006, s. 39.
• 81. P. Winczorek, Prawo konstytucyjne Rzeczypospolitej Polskiej. Podręcznik dla studentów studiów nieprawniczych, Warszawa 2003, s. 24 i n.
• 82. K. Wojtyczek, Konstytucyjno-prawne aspekty członkostwa w Unii i Wspólnotach Europejskich, [w:] Akcesja do Unii Europejskiej a Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. XLIII Ogólnopolska Konferencja Katedr i Zakładów Prawa Konstytucyjnego. Polańczyk, 31 maja-2 czerwca 2001 r., red. H. Zięba-Załucka, M. Kijowski, Rzeszów 2002, s. 104.
• 83. K. Wojtyczek, Polska w europejskim systemie konstytucyjnym, [w:] Prawo konstytucyjne RP, red. P. Sarnecki, Warszawa 2005, s. 35.
• 84. K. Wojtyczek, Przekazywanie kompetencji państwa organizacjom międzynarodowym. Wybrane zagadnienia prawnokonstytucyjne, Kraków 2007, s. 309.
• 85. K. Wójtowicz, Istota i źródła prawa wspólnotowego; konsekwencje dla prawa krajowego, [w:] Prawo międzynarodowe i wspólnotowe w wewnętrznym porządku prawnym, red. M. Kruk, Warszawa 1997, s. 145 i n.
• 86. K. Wójtowicz, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej a członkostwo w Unii Europejskiej, [w:] Konstytucja dla rozszerzającej się Europy, red. E. Popławska, Warszawa 2000, s. 170-171.
• 87. K. Wójtowicz, Skutki przystąpienia Polski do Unii Europejskiej dla sądów i Trybunału Konstytucyjnego, [w:] Wejście w życie nowej Konstytucji RP, red. Z. Witkowski, Toruń 1998, s. 86-87.
• 88. A.Wróbel, Wprowadzenie do prawa Wspólnot Europejskich (Unii Europejskiej), Kraków 2004, s. 143 i n.
• 89. A. Wyrozumska, Glosa. Umowy międzynarodowe w wyrokach Trybunału Konstytucyjnego dotyczących Traktatu o przystąpieniu do UE oraz ENA, "Kwartalnik Prawa Publicznego" 2005, nr 4, s. 242.
• 90. A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe oraz prawo Unii Europejskiej a konstytucyjny system źródeł prawa, [w:] Otwarcie Konstytucji na prawo międzynarodowe i procesy integracyjne, red. K. Wójtowicz, Warszawa 2006, s. 74-77.
• 91. A. Wyrozumska, Ratyfikacja traktatu akcesyjnego w drodze referendum, [w:] Czy zmieniać konstytucję? Ustrojowo- -konstytucyjne aspekty przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, red. J. Barcz, Warszawa 2002, s. 91-93.
• 92. A. Wyrozumska, Stosowanie prawa wspólnotowego a art. 91, 188 ust. 2 i 193 Konstytucji RP - glosa do postanowienia Trybunału Konstytucyjnego z 19.12.2006 r. (P 37/05), "Europejski Przegląd Sądowy" 2007, nr 3, s. 39 i n.
• 93. M. Wyrzykowski, Konstytucja negocjacji i kompromisu, [w:] Konstytucja. Wybory Parlament. Studia ofiarowane Z. Jaroszowi, red. L. Garlicki, Warszawa 2000, s. 232-236.
• 94. M. Wyrzykowski, Zasada demokratycznego państwa prawnego, [w:] Zasady podstawowe polskiej Konstytucji, red. W. Sokolewicz, Warszawa 1998, s. 70-71.
• 95. Zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego w krajowych porządkach prawnych według orzecznictwa ETS i Sądu Pierwszej Instancji. Omówienia wybranych orzeczeń (1963-2005), oprac. P. Mikłaszewicz, Biuro Trybunału Konstytucyjnego, Zespół Orzecznictwa i Studiów, Warszawa 2005.
• 96. M. Zirk-Sadowski, Wykładnia i rozumienie prawa w Polsce po akcesji do UE, [w:] Polska kultura prawna a proces integracji europejskiej, red. S. Wronkowska, Kraków 2005, s. 93-114.