Wykorzystanie energii wiatru i wody do celów gospodarczych w XIX i XX wieku w zlewni Zagożdżonki

• Autorzy: Kamil Kultys , Kamil Misztal , Maria Stadnicka

Warianty tytułu

The Use of Wind and Water Energy for Economic Purposes in the 19th and 20th Century in the Zagożdżonka River Basin

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

W artykule przedstawiono sposoby wykorzystania energii wód płynących i wiatru w XIX i na początku XX w. na obszarze zlewni Zagożdżonki (lewostronnego dopływu Wisły). Omawiana zlewnia położona jest w centralnej części Polski, na południu województwa mazowieckiego. Pod względem fizycznogeograficznym znajduje się w obrębie trzech mezoregionów: Doliny Środowej Wisły, Równiny Kozienickiej, Równiny Radomskiej. Celem badań była rekonstrukcja lokalizacji młynów wodnych i wiatraków. Szczególną uwagę podczas prowadzenia analiz zwrócono na warunki terenowe oraz sieć osadniczą. Do wykonania analiz wykorzystano źródła archiwalne: Topograficzną Kartę Królestwa Polskiego, Karte des westlichen Rußlands, mapę taktyczną WIG, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Dzięki użyciu narzędzi GIS odtworzono położenie obiektów liniowych (cieków), powierzchniowych (stawów młyńskich, lasów) i punktowych - urządzeń wodnych oraz wiatraków. Przy użyciu oprogramowania GIS wykonano analizy przestrzenne: zagęszczenia urządzeń wodnych i wiatraków, położenia geomorfologicznego, zmian gęstości. Obliczono również potencjał wietrzny (Wind Effect), z którym korelowano lokalizację wiatraków. Przeanalizowano zmiany gęstości zaludnienia na obszarze zlewni, co dało obraz przestrzeni społeczno-gospodarczej. Wyniki przeprowadzonych analiz wskazują na dynamiczny rozwój młynarstwa w XIX i na początku XX w. Rekonstrukcja ówczesnej sieci osadniczej dała podstawy do wykonania map gęstości ludności, z którymi następnie korelowano lokalizację młynów. Największe zagęszczenia młynów występują w pobliżu największych miejscowości regionu, np. Kozienic, Czarnolasu, Policznej. (abstrakt oryginalny)

EN

The article presents ways to use renewable sources of energy in the 19th and early 20th century in the Zagożdżonka River basin (left tributary of the Vistula River). The river basin is located in central Poland, in the south of the Mazowieckie Province Physico-geo- -graphically, it is located within three mesoregions: the Vistula Central Valley, the Kozienice Plain, the Radom Plain. The aim of the study is to reconstruct the location of the renewable energy source receivers. Special attention was paid to the terrain conditions and settlement network. Archival sources were used to perform detailed analyses. The most important sources include archival maps: Topographic Chart of the Kingdom of Poland, Karte des westlichen Rußlands, the tactical map of WIG, The Geographic Dictionary of the Kingdom of Poland and Other Slavic Countries. Thanks to GIS tools, it was possible to reconstruct the location of linear (watercourses), surface (mill ponds, forests), and point objects - water wheels and windmills. Several spatial analyses (density of water wheels and windmills, geomorphological position, density changes) were performed using GIS software. The wind potential (Wind Effect) was also calculated, to which the location of windmills was related. The population density in the water basin was reconstructed, which gave a picture of the socio-economic space. The results of the analyses indicate the dynamic development of milling in the 19th and early 20th century. The reconstruction of the then existing settlement network provided a basis for relating the location of mills to the socio-economic conditions in the river basin. The highest densities of mills were found near the largest towns, e.g. Kozienice, Czarnolas, and Policzna. (original abstract)

Słowa kluczowe

PL

Energia wiatru; Energia wody; Wiatraki; Gospodarka energetyczna

EN

Wind energy; Water energy; Windmills; Energy economics

• Czasopismo: Prace Geograficzne / Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego
• Rocznik: 2022
• Numer: z. 167
• Strony: 69--89

Twórcy

autor

Kamil Kultys

• Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej

autor

Kamil Misztal

• Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej

autor

Maria Stadnicka

• Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej

Bibliografia

• 1. Antonić O., Legović T, 1999, Estimating the direction of an unknown air pollution source using a digital elevation model and a sample of deposition, Ecological Modelling, 124, 85-95. DOI: 10.1016/S0304-3800(99)00149-0.
• 2. Baranowski J.T., 1915, Wsie holenderskie na ziemiach polskich, Przegląd Historyczny, 19 (1), 65-82.
• 3. Bartnik A., Bartnik D., 2017, Rozmieszczenie młynów wodnych na obszarze Łodzi w świetle wykorzystania historycznych źródeł kartograficznych, Z Dziejów Kartografii, 16, 11-40.
• 4. Biłos Ł., 2016, Teoretyczny potencjał energii pochodzącej ze stabilnych i przewidywalnych źródeł w województwie opolskim, Barometr Regionalny. Analizy i Prognozy, 4 (46), 147-153.
• 5. Brykała D., Podgórski Z., 2008, 800 years of watermills' existence on Polish rivers and their role in hydrographical systems' modification, Proceedings of International Conference "Studying, Modeling and Sense Making of Planet Earth".
• 6. Brykała D., Podgórski Z., 2020, Evolution of landscapes influenced by watermills, based on examples from Northern Poland, Landscape and Urban Planning, 198. DOI: 10.1016/J.LANDURBPLAN.2020.103798.
• 7. Brykała D., Podgórski Z., Sarnowski Ł., Lamparski P., Kordowski J., 2015, Wykorzystanie energii wiatru i wody w okresie ostatnich 200 lat na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, 29, 9-22.
• 8. Cebrykow P., 2015, Dawne mapy topograficzne Lubelszczyzny jako źródła informacji w badaniach historyczno-geograficznych, [w:] A. Czerny (red.), Dawne mapy topograficzne w badaniach geograficzno-historycznych, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, 85-102.
• 9. Chrabąszcz M., Kalicki T., Przepióra P., Frączek M., 2017, Zmiany koryta dolnej i środkowej Wiernej Rzeki od XVIII wieku, Acta Universitatis Londziensis. Folia Geographica Physica, 16, 5-13. DOI: 10.18778/1427-9711.16.01.
• 10. Duma P., Piekalski J., Latocha A., Pietruszka M., Jaworski K., Mackiewicz M., 2020, Młyn Dolny w Bystrzycy na Pogórzu Kaczawskim. Zanik młynarstwa tradycyjnego w czasach industrializacji, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 68 (4), 555-580. DOI: 10.23858/KHKM68.2020.4.006.
• 11. Franczak P., Listwan-Franczak K., 2019, Ślady dawnych siłowni wodnych zapisane w rzeźbie terenu i krajobrazie doliny Skawicy, Aura, 4, 3-7. DOI: 10.15199/2.2019.4.1.
• 12. Graszka O., 2021, Automatyzacja procesu rozpoznawania i weryfikacji nazw geograficznych ze źródeł historycznych na przykładzie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego, [w:] T. Epsztein (red.), Od Słownika geograficznego Królestwa Polskiego do map topograficznych Wojskowego Instytutu Geograficznego, Neriton, Warszawa.
• 13. Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk, 2021, Ziemie polskie Korony w drugiej połowie XVI wieku. Cz. 1: Mapy, plany. http://rcin.org.pl/ihpan/Content/233470/PDF/WA303_269223_e-book-cz1_Korona-mapy.pdf (dostęp: 05.09.2021)
• 14. Kaniecki A., Brychcy D., 2010, Średniowieczne młyny wodne i ich wpływ na przemiany stosunków wodnych na przykładzie zlewni Obry Skwierzyńskiej, Badania Fizjograficzne. Seria A, 61, 145-156. DOI: 10.2478/v10116-010-0008-y.
• 15. Kondracki J., 2014, Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa.
• 16. Kubicki, R., 2012, Wiatraki na Żuławach w pierwszej połowie XV w., Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych, 72, 45-72.
• 17. Kultys K., 2018, Zmiany powierzchni mokradeł na obszarze gminy Kozienice w świetle materiałów archiwalnych, [w:] A. Bobryk, M. Jasińska, M. Karczewska-Czapska, A. Prusińska, J. Sosnowski (red.), Kierunki badawczo-rozwojowe młodych, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, Siedlce, 259-264.
• 18. Kultys K., 2021, Identyfikacja przekształceń hydrologicznych i zdarzeń ekstremalnych oraz reakcji na nie drobnych zbiorników śródpolnych w świetle badań osadów Stawu Olęderskiego w dolinie środkowej Wisły, Acta Geographica Lodziensia, 111, 19-33. DOI: 10.26485/AGL/2021/111/2.
• 19. Kultys K., Ziewiec J., 2020, Zmiany sieci wód powierzchniowych zlewni Zagożdżonki i ich gospodarczego wykorzystania w świetle materiałów archiwalnych, [w:] D. Wrzesiński, R. Graf, A. Perz, K. Plewa (red.), Naturalne i antropogeniczne zmiany obiegu wody. Współczesne problemy i kierunki badań, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, 57-68.
• 20. Kuna J., 2014, Zmiany znaków na XX-wiecznych mapach topograficznych w skali 1:100 000, Polski Przegląd Kartograficzny, 46 (1), 47-61.
• 21. Majchrowska A., Papińska E., 2021, Wzniesienia Południowomazowieckie (318.8), [w:] R. Richling, J. Solon, A. Macias, J. Balon, J. Borzyszkowski, M. Kistowski (red.), Regionalna geografia fizyczna Polski, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, 298-307.
• 22. Nita J., Myga-Piątek U., 2012, Rola GIS w ocenie historycznych opracowań kartograficznych na przykładzie Wyżyny Częstochowskiej, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, 16, 116-135.
• 23. Norwisz J., Musielak T., Boryczko B., 2006, Odnawialne źródła energii - polskie definicje i standardy, Rynek Energii, 1, 1-15.
• 24. Panecki T., 2015, Porównanie zakresu i metod ujęcia treści na mapach topograficznych ziem zaboru rosyjskiego z przełomu XIX i XX wieku, Polski Przegląd Kartograficzny, 47 (1), 47-65.
• 25. Prarat M., Brykała D., 2018, Rekonstrukcja rozmieszczenia młynów wodnych na Drwęcy i pomorskim odcinku Wisły w pierwszej połowie XIX w., Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, 40 (2), 71-89.
• 26. Rybczyński M., 1931, Rozmieszczenie zakładów wodnych w województwie kieleckiem, Sprawozdania i Prace Polskiego Komitetu Energetycznego, 5, 17-20.
• 27. Sulimierski F., Chlebowski B., Walewski W., 1884, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 5(59), Warszawa.
• 28. Sztyber I., 2018, Biogaz - produkcja i zagospodarowanie, [w:] A. Bobryk, M. Jasińska, M. Karczewska-Czapska, A. Prusińska, J. Sosnowski (red.), Kierunki badawczo-rozwojowe młodych, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, Siedlce, 259-264.
• 29. Szumacher I., Matuszkiewicz J.M., Gerlée A., Majchrowska A., Papińska E., Sosnowska A., 2021, Nizina Środkowomazowiecka (318.7), [w:] R. Richling, J. Solon, A. Macias, J. Balon, J. Borzyszkowski, M. Kistowski (red.), Regionalna geografia fizyczna Polski, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, 286-297.
• 30. Tomaszewski F., Walczak B.M., 2017, Młyny w gminie Uniejów - zarys problematyki historyczno-konserwatorskiej, Biuletyn Uniejowski, 6, 5-23. DOI: 10.18778/2299-8403.06.01.
• 31. Witkowski K., Witkowski M., 2018, The impact of watermills on changes in the hydrographic network in the Carpathian Foothills in Poland, Carpathian Journal of Earth and Environmental Sciences, 13(2), 605-611. DOI: 10.26471/cjees/2018/013/051.
• 32. Wójcik N., 2016, Wybrane przykłady pozyskiwania energii z alternatywnych źródeł jako sposób ograniczania szkodliwości współczesnej działalności, [w:] R. Jadczak, S. Stawiana (red.), Wyzwania współczesnej logistyki, Katedra Badań Operacyjnych Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 108-114.
• 33. Wyszowska I., Zakrzewska P., 2009, Szlak Wiatraczny w Wielkopolsce jako propozycja turystyki kulturowej obiektów przemysłowych i technicznych, Turystyka Kulturowa, 11, 19-31.
• 34. Zawadzka-Pawlewska U., Tsermegas I., 2017, Wpływ osadnictwa olęderskiego na morfologię nadwiślańskich obszarów zalewowych na przykładzie Kępy Kiełpińskiej, Landform Analysis, 33, 49-56. DOI: 10.12657/landfana-033-006.
• 35. Zayats I., 2015, The history of mills in Russia in the context of architectural traditions, Procedia Engineering, 117, 696-705. DOI: 10.1016/j.proeng.2015.08.235.
• 36. Związek T., 2014, Kształtowanie sieci młynów wodnych na przykładzie powiatu konińskiego (ok. 1300-1550), Studia Geohistorica, 2, 118-142. DOI: 10.12775/SG.2014.09.
• 37. Earth Explorer, 2019, https://earthexplorer.usgs.gov/ (dostęp: 30.12.2019).
• 38. Fotopolska, https://warszawa.fotopolska.eu/Januszno/b101481,Mlyn_wodny.html?f=415907-foto (dostęp: 05.09.2021).
• 39. Geoportal krajowy, https://mapy.geoportal.gov.pl (dostęp: 10.09.2021).
• 40. GUS, Raport - Energia 2021, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/srodowisko-energia/(dostęp: 24.11.2021).
• 41. Instytut Energetyki Odnawialnej, 2018, https://www.ieo.pl/pl/aktualnosci/1305-projekty-wiatrowe-w-polsce-2018 (dostęp: 10.09.2021).
• 42. Kozienice24, 2021, http://www.kozienice24.pl/nowosci,top,1,1,_video_splonal_mlyn_gospodarczy_,1770.html (dostęp: 12.11.2021).
• 43. Mapa topograficzna wczytana w postaci WMS, Geoportal krajowy, https://mapy.geoportal.gov.pl (dostęp: 10.09.2021).
• 44. Mapster, http://igrek.amzp.pl (dostęp: 28.12.2019).
• 45. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/ (dostęp: 05.09.2021).
• 46. Weather Online Ltd. - Meteorological Services, https://www.weatheronline.pl/ (dostęp: 10.09.2021).

Identyfikatory

DOI

10.4467/20833113PG.22.008.16221