Z badań nad czynszem z dóbr ziemskich pojezuickich w czasach Komisji Edukacji Narodowej

• Autorzy: Krzysztof Goźdź-Roszkowski

Warianty tytułu

Quelques Remarques Sur Les Recherches Concernant Les Loyers Des Domaines Fonciers Post-Jésuites À La Pérlode De La Commission De L'education Nationale

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

Komisja Edukacji Narodowej czerpała, jak wiadomo, środki na swoją działalność z majątku Jezuitów skasowanych w 1773 r. Ważnym jego składnikiem były dobra ziemskie, rozdysponowane przez ustawę z 1774 r. w ten sposób, iż ich nabywcy - posiadacze "dyplomatyczni" byli zobowiązani płacić corocznie wieczysty czynisz do kasy edukacyjnej. Pochodzące stąd, a także i z innych źródeł, głównie z procentów od pojezuickich kapitałów, dochody Komisji były przedmiotem szczegółowych analiz, prowadzonych pod kątem badań nad jej budżetem. Tymczasem samo periodyczne świadczenie "dyplomatycznych" posiadaczy dóbr skasowanego zakonu nie spotkało się z podobnym zainteresowaniem w literaturze, chociaż zagadnienie to również zasługuje na uwagę nie tylko ze względu na jego związek ze sprawą podstaw materialnych Komisji Edukacji Narodowej, badanych ostatnimi czasy, lecz także dlatego, iż należy do mniej znanej problematyki dawnego prawa polskiego. Monograficzne studium czynszu z dóbr pojezuickich przekracza jednak ramy artykułu. Przeto opracowanie niniejsze porusza tylko jedną sprawę, a mianowicie kwestię wysokości tego świadczenia, unormowaną po raz pierwszy we wzmiankowanej już ustawie z 1774 r., a następnie jeszcze dwukrotnie: w latach 1789 i 1793. Dotychczasowa literatura mało interesując się czynszem z dóbr pojezuickich niewiele też uwagi poświęciła jego wysokości. Informuje ona w zasadzie tylko o tym, co expressis verbis wyrażały ustawy. Tymczasem należy zobaczyć w jakim stosunku - przynajmniej w teorii - pozostawała wysokość świadczenia płaconego przez posiadaczy "dyplomatycznych" względem dochodu, który dawać im miały pojezuickie majętności. Pozwoli to z czasem ocenić na ile rozporządzenie tymi dobrami przez ustawę z 1774 r. było korzystne dla kontrahentów, zwłaszcza dla państwowego funduszu edukacyjnego. Badań wymaga także praktyka ustalania wysokości czynszu dla poszczególnych dóbr, również w okresie gdy działały Komisje Rozdawnicze, chociaż już pisano o ich pracy. (fragment tekstu)

Słowa kluczowe

PL

Czynsz; Podatki; Historia

EN

Rent; Taxes; History

• Czasopismo: Acta Universitatis Lodziensis. Folia Iuridica
• Rocznik: 1988
• Numer: nr 38
• Strony: 99--129

Twórcy

autor

Krzysztof Goźdź-Roszkowski

• Uniwersytet Łódzki

Bibliografia

• 1. W. Bartel, Ustrój władz cywilnych powstania kościuszkowskiego, Wrocław 1959, s. 167.
• 2. J. Bielecka, Kontrakty lwowskie w latach 1768-1775. Wpływ pierwszego rozbioru Polski 1772 na kontrakty lwowskie, Poznań 1948, s. 69.
• 3. J. Bieliński, Królewski Uniwersytet Warszawski (1816-1831), t. I, Warszawa 1907, s. 334-335.
• 4. C. Biernacki. Jezuici w Kaliszu (1581-1773). Szkic historyczny, BW 1857, t. LXVIII, s. 411.
• 5. A. Bossakiewicz, Rys oświaty i funduszów edukacyjnych w Polsce, Kraków 1886, s. 77.
• 6. W. Całczyński, A. Woltanowski, Fundusz edukacyjny w latach 1794-1795. Materiały źródłowe, "Teki Archiwalne" 1973, t. XIV, s. 46 przyp. 5.
• 7. P. Dąbkowski, Prawo prywatne polskie, t. II, Lwów 1911, s. 279 i 578.
• 8. Deklaracja względem opłacania pólprocentów prawem 1789 do opłaty z dóbr pojezuickich przydanych z zaległościami, [w:] Akty powstania Kościuszki, wyd. S. Askonacy, W. Dzwankawski, t. I, Kraków 1918, s. 303.
• 9. J. Dobrzański, Szkoły lubelskie na tle austriackiej polityki szkolnej w zachodniej Galicji 1795-1809, Lublin 1949, s. 50.
• 10. J. Ender, Sprawy oświatowe w okresie Sejmu Czteroletniego, "Rozprawy z Dziejów Oświaty" 1961, t. IV, s. 39-43.
• 11. K. Goźdź-Roszkowski, Rola króla w pozbyciu sekularyzowanych dóbr jezuickich w świetle projektów i dyskusji na sejmie 1773-1775, "Sprawozdania Łódzkiego Towarzystwa Naukowego" 1979, R. XXXIII, z. 7, s. 2-6.
• 12. W. M. Grabski, Dochody Komisji Edukacji Narodowej (1773-1792), "Przegląd Humanistyczny" 1976, t. XX, nr 8.
• 13. W. M. Grabski, Geneza finansów Komisji Edukacji Narodowej (1773-1776), "Studia Pedagogiczne" 1973, t. XXIX, s. 67, 70, 71, 76, 131, 132.
• 14. W. M. Grabski, Pierwszy budżet Komisji Edukacji Narodowej 1773-1776, "Rozprawy z Dziejów Oświaty" 1975, t. XVIII, s. 3-38.
• 15. W. M. Grabski, Polityka finansowa Komisji Edukacji Narodowej, [w:] W kręgu wielkiej reformy. Sesja naukowa w Uniwersytecie Jagiellońskim w dwusetną rocznicę powstania Komisji Edukacji Narodowej, 24-26 października 1973, red. K. Mrozowska i R. Dutkowa, Warszawa-Kraków 1977, s. 69 oraz 81 i 82.
• 16. W. M. Grabski, Szlachecka opinia i pretendenci do finansów Komisji Narodowej (1773-1792), "Przegląd Historyczno-Oświatowy" 1980, R. XXIII, z. 4, s. 459.
• 17. W. M. Grabski, U podstaw wielkiej reformy. Karta z dziejów Komisji Edukacji Narodowej, Łódź 1984, s. 159 i n.
• 18. R. Gurowski, z 19 XI 1773 r., [w:] Protokół albo opisanie zaszłych czynności na delegacji..., Zagajenie drugie, Warszawa 1775, s. 91.
• 19. Historia państwa i prawa Polski, red. J. Bardach, t. II, Warszawa 1966, s. 562.
• 20. A. Jobert, Komisja Edukacji Narodowej w Polsce (1773-1794). Jej dzieło wychowania obywatelskiego, Wrocław 1979, s. 17.
• 21. A. Jobert, La Commission d'Education Nationale en Pologne (1773-1794). Son oeuvre d'instruction civique, Paris 1941, s. 172.
• 22. W. Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, t. II, Warszawa 1936, s. 339.
• 23. T. Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764-1794), t. V, Kraków-Warszawa 1897, s. 194.
• 24. L. Kurdybacha, Kuria rzymska wobec Komisji Edukacji Narodowej w latach 1773-1783, [w:] L. Kurdybacha, Pisma wybrane, t. II, Warszawa 1976, s. 505.
• 25. J. Lewicki, Ustawodawstwo szkolne za czasów Komisji Edukacji Narodowej (1773-1793), Kraków 1925, s. 269-272.
• 26. J. Leskiewiczowa, Z zagadnień własności państwowej w Królestwie Polskim, [w:] Badania nad historią gospodarczo-społeczną w Polsce (problemy i metody), Warszawa 1978, s. 167.
• 27. J. Lipski, Materiały do dziejów szkolnictwa polskiego z rękopisów muzeum XX. Czartoryskich i Biblioteki Popielów w Krakowie, Kraków 1923, s. 142, nr 13.
• 28. H. Lutzowa, Wydział Instrukcji w Radzie Najwyższej Narodowej w okresie powstania kościuszkowskiego, "Przegląd Historyczno-Oświatowy" 1974, t. XVII, z. 4, s. 498 i n., s. 504 i n.
• 29. T. Ostrowski, Prawo cywilne albo szczególne narodu polskiego..., t. I, Warszawa 1784, s. 249.
• 30. Z. Radwański, J. Wasicki, Najważniejsze zmiany w polskim prawie cywilnym w okresie Oświecenia, "Czasopismo Prawno-Historyczne" 1952, t. IV, s. 49.
• 31. J. Rafacz, Dawne prawo sądowe polskie w zarysie, Warszawa 1936, s. 279, 334 i 370.
• 32. W. Rusiński, Wkład ziemi kaliskiej na rzecz funduszu edukacji narodowej. Podstawy materialne szkół kaliskich, "Rocznik Kaliski" 1973, t. VI, s. 11.
• 33. J. Rutkowski, Historia gospodarcza Polski, Warszawa 1953, s. 257-263.
• 34. R. Rybarski, Skarbowość Polski w dobie rozbiorów, Kraków 1937. s. 364.
• 35. W. Seredyński, Zapiski i dokumenta do dziejów instrukcji publicznej w Polsce, [w:] Archiwum do dziejów literatury i oświaty w Polsce, t. I, Kraków 1878, s. 131, przyp. 1.
• 36. J. Sobczak, Sądownictwo Komisji Edukacji Narodowej, "Czasopismo Prawno-Historyczne" 1982, t. XXXIV, z. 2, s. 215.
• 37. W. Sobociński, Z badań nad miastami prywatnymi w Polsce, "Czasopismo Prawno-Historyczne" 1955, t. VII, z. 2, s. 318.
• 38. I. Szybiak, Szkolnictwo Komisji Edukacji Narodowej w Wielkim Księstwie Litewskim, Wrocław 1973, s. 28 i 29.
• 39. T. Wierzbowski, Komisja Edukacji Narodowej i jej szkoły w Koronie 1773-1794, z. 37: Protokoły posiedzeń Komisji Edukacji Narodowej 1773-1775, Warszawa 1910.
• 40. T. Wierzbowski, Komisja Edukacji Narodowej i jej szkoły w Koronie 1773-1794, z. 38: Protokoły posiedzeń Komisji Rozdawniczej Koronnej 1774-1776, Warszawa 1912.
• 41. T. Wierzbowski, Protokoły posiedzeń Komisji Edukacji Narodowej 1778-1780, Warszawa 1913, s. 205.
• 42. T. Wierzbowski, Protokoły posiedzeń Komisji Edukacji Narodowej 1781-1785, Warszawa 1915, s. 53
• 43. A. Woltanowski, Spadkobierca tradycji Komisji Edukacji Narodowej w dobie Insurekcji Kościuszkowskiej, "Rocznik Warszawski" 1974, t. XII, s. 163.
• 44. A. Woltanowski, R. W. Wołoszyński, Komisja Edukacji Narodowej 1773-1794, Warszawa 1973, s. 132-133.
• 45. S. Załęski, Historia zniesienia Jezuitów w Polsce i ich zachowanie na Białej Rusi, t. II, Lwów 1875, s. 35, przyp. 3, s. 60.
• 46. S. Załęski, Jezuici w Polsce, t. V, cz. 1, Kraków 1906, s. 27.