Wyznania religijne w powiecie wieluńskim w latach 1918-1939 na tle mozaiki religijnej II Rzeczypospolitej

• Autorzy: Michał Michalski

Warianty tytułu

Religious Variety in the Wieluń District in the Vears 1918-1939 Against the Background of the Religious Mosaic of the Second Polish Republic

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

Rolniczy powiat wieluński w okresie międzywojennym był obszarem o mniejszym zrónicowaniu religijnym i wyznaniowym niż Polska i województwo łódzkie. Zdecydowanie dominowało tu wyznanie rzymskokatolickie - zarówno pod względem liczby wiernych, liczby duchownych, struktur organizacyjnych, jak i bazy materialnej. Drugie miejsce zajmował judaizm, gdzie większość wiernych skupiona była wokół ośmiu gmin. Podium zamykali ewangelicy augsburscy rozsiani po całym powiecie z jedyną parafią w Wieluniu. Pozostałe wyznania były nieliczne, a wśród nich jedynie prawosławni posiadali własną parafię, która uległa likwidacji.(abstrakt oryginalny)

EN

The agricultural district of Wieluń in the interwar period was an area with less religious diversity than Poland and the Łódź Province. The Roman Catholic denomination definitely dominated - both in terms of the number of believers, the number of clergy, organizational struc-tures and material base. Judaism occupied the second place, with the majority of the faithful con-centrated around eight communes. The podium was closed by Augsburg Evangelicals scattered throughout the district with the parish in Wieluń. The remaining denominations were sparse, and among them only the Orthodox had their own parish, which were liquidated.(original abstract)

Słowa kluczowe

PL

Religia; Ewangelicyzm; Kościół Prawosławny

EN

Religion; Evangelicalism; Orthodox Church

• Czasopismo: Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej XIX i XX wieku
• Rocznik: 2021
• Tom: 24
• Strony: 81--116

Twórcy

autor

Michał Michalski

• Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział Łódzki

Bibliografia

• Archiwum Akt Nowych w WarszawieMinisterstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie, sygn. 376, 1221.Związek Powiatów Rzeczypospolitej Polskiej w Warszawie, sygn. 499.
• Archiwum Państwowe w ŁodziAkta miasta Łodzi, sygn. 23670.Urząd Wojewódzki Łódzki, sygn. 75, 282, 2507l, 2512, 2532, 2645.
• Archiwum Państwowe w Łodzi Oddział w SieradzuNotariusz Ludwik Kleindinst w Wieluniu, sygn. 41.Powiatowa Komenda Policji Państwowej w Wieluniu, sygn. 607.Powiatowy Komitet Pomocy Dzieciom i Młodzieży w Wieluniu, sygn. 2.Starostwo Powiatowe Wieluńskie, sygn. 123, 167, 171, 223, 231, 256, 284, 335, 336, 337, 338, 496, 712, 841, 848, 861, 1843, 1844, 1856, 1860, 1862, 1864, 1870, 1875, 2747.
• "Dziennik Praw" 1849.
• "Dziennik Praw Królestwa Polskiego" 1862.
• "Dziennik Praw Państwa Polskiego" 1918, 1919.
• "Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej" 1921, 1925, 1927, 1936.
• Drugi powszechny spis ludności z dn. 9. XII 1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność. Polska, Warszawa 1938.
• Drugi powszechny spis ludności z dn. 9. XII 1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność. Stosunki zawodowe. Miasto Łódź, Warszawa 1937.
• Drugi powszechny spis ludności z dn. 9. XII 1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność. Stosunki zawodowe. Województwo łódzkie bez miasta Łodzi, Warszawa 1938.
• Kościół Katolicki w Polsce 1918-1990. Rocznik statystyczny, Warszawa 1991.
• Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 września 1921 roku. Mieszkania. Ludność. Stosunki zawodowe. Województwo łódzkie, Warszawa 1928.
• Rocznik Statystyczny Królestwa Polskiego. Rok 1913, Warszawa 1914.
• Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych, t. 2: województwo łódzkie, Warszawa 1925.
• Mapa gmin Rzeczypospolitej Polskiej. Podział administracyjny według stanu z dnia 1. IV 1938 roku.
• Województwa centralne i wschodnie Rzeczypospolitej Polskiej. Podział na gminy według stanu z dnia 1. IV 1933 roku.
• Kalendarz Skarbowy na rok 1928.
• "Echo Sieradzkie i Zduńskowolskie" 1933, 1934.
• "Nowy Kurjer" 1932.
• "Przegląd Ewangelicki" 1937.
• "Przegląd Oświatowy" 1935.
• "Rocznik Ewangelicki" 1925.
• "Tygodnik Wieluński" 1921.
• Pawelec A., Wspomnienia z lat młodości i II wojny światowej (1934-1945), Lututów-Gdynia-Pruszcz Gdański-Wieluń 2006.
• Adamczyk M., Pastuszka S., Konstytucje polskie w rozwoju dziejowym 1791-1982, Warszawa 1985.
• Alabrudzińska E., Protestantyzm w Polsce w latach 1918-1939, Toruń 2004.
• Badziak K., Chylak K., Łapa M., Łódzkie chrześcijańskie wspólnoty wyznaniowe (bez Kościoła rzymskokatolickiego) w latach 1914-1939, [w:] Rola wspólnot wyznaniowych w historii miasta Łodzi, red. M. Kulesza, M. Łapa, J. Walicki, Łódź 2010.
• Banaszak M., Historia Kościoła Katolickiego: t. 3: czasy nowożytne 1517-1758, Warszawa 1989.
• Bandurka M., Zmiany administracyjne i terytorialne ziem województwa łódzkiego w XIX i XX wieku, Łódź 1995.
• Bednarczyk K., Historia Zborów Baptystów w Polsce do 1939 roku, Warszawa 1997.
• Bem K., Słownik biograficzny duchownych ewangelicko-reformowanych. Pastorzy i diakonisy Jednoty Małopolskiej i Jednoty Warszawskiej 1815-1939, Warszawa 2015.
• Bendowska M., Mykwa, [w:] Polski słownik judaistyczny: dzieje - kultura - religia - ludzie, t. 2, oprac. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Warszawa 2003.
• Bijak B., Cmentarze ewangelickie w krajobrazie kulturowym wsi województwa łódzkiego, "Zeszyty Wiejskie" 2008, t. 13.
• Bronsztejn S., Ludność żydowska w Polsce w okresie międzywojennym. Studium statystyczne, Wrocław-Warszawa-Kraków 1963.
• Chlebowski B., Praszka, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 9, red. B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1888.
• Chlebowski B., Wieruszów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 13, red. B. Chlebowski, Warszawa 1893.
• Chyliński H., O wyznaniach i kierunkach w chrześcijaństwie, Warszawa 1961.
• Döpp H.-M., Szchita, [w:] Nowy leksykon judaistyczny, red. J.H. Schoeps, Warszawa 2007.
• Gastpary W., Protestantyzm w Polsce w dobie dwóch wojen światowych. Część I: 1914-1939, Warszawa 1978.
• Glass J., Stan prawny Kościołów Ewangelickich w b. Królestwie Polskiem i na kresach wschodnich, "Rocznik Ewangelicki" 1925.
• Grabarczyk T., Nowak T., Ludność miasta, [w:] Wieluń. Dzieje miasta do 1792 roku, t. 1, red. A. Szymczak, Łódź-Wieluń 2011.
• Grelewski S., Wyznania protestanckie i sekty religijne w Polsce współczesnej, Lublin 1937.
• Handelsman M., Odkąd Polska jest państwem niepodległym, "Niepodległość" listopad 1931-kwiecień 1932, t. 5, z. 2 (10).
• Jagielski J., Cmentarz żydowski. Słownik judaistyczny: dzieje - kultura - religia - ludzie, t. 1, oprac. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Warszawa 2003.
• Keller J., Chrześcijaństwo, [w:] Zarys religioznawstwa, red. J. Keller, Warszawa 1988.
• Keller J., Prawosławie, Warszawa 1982.
• Kęsik K., Gmina żydowska w Praszce w II Rzeczypospolitej. Przyczynek do dziejów, "Rocznik Wieluński" 2020, t. 20.
• Kłoczkowski J., Średniowiecze i Rzeczpospolita, [w:] J. Kłoczkowski, L. Müllerowa, J. Skarbek, Zarys dziejów Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 1986.
• Kneifel E., Die evangelisch-augsburgischen Gemeinden der Kalischer Diözese, Posen 1937.
• Kneifel E., Die evangelisch-augsburgischen Gemeinden in Polen 1555-1939. Eine Parochialgeschichte in Einzeldarstellungen, b. m. w. [1971].
• Krasowski K., Związki wyznaniowe w II Rzeczypospolitej. Studium historycznoprawne, Warszawa-Poznań 1988.
• Książek J., 50-lecie odrodzonego Muzeum Ziemi Wieluńskiej, "Rocznik Wieluński" 2014, t. 14.
• Książek J., Powiat wieluński w latach 1918-1939, "Rocznik Wieluński" 2001, t. 1.
• Książek J., W Polsce Odrodzonej (1918-1939), [w:] Monografia gminy Osjaków, red. J. Książek, Wieluń 2012.
• Książek J., W Polsce Odrodzonej (1918-1939), [w:] Monografia gminy Ostrówek, red. T. Olejnik, Wieluń 2006.
• Książek J., Życie społeczno-polityczne i gospodarcze Lututowa w latach 1914-1939, [w:] Sześć wieków Lututowa. Studia i materiały, red. T. Olejnik, Wieluń 2007.
• Kwiatkowska W., Kancelaria Ewangelickiego Kościoła Unijnego w Prusach Zachodnich w latach 1817-1920 i pozostałe po niej akta, Toruń 2006.
• Leszczyński P.A., Centralna administracja wyznaniowa II RP: Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Warszawa 2006.
• Łossowski P., Stabilizacja pozycji międzynarodowej Polski (czerwiec 1921 - marzec 1923), [w:] Historia dyplomacji polskiej,t. 4, 1918-1939, red. P. Łossowski, Warszawa 1995.
• Mańko S., Polski ruch ludowy wobec Żydów (1895-1939), Warszawa 2010.
• Markiewicz S., Protestantyzm, Warszawa 1982.
• Matelski D., Niemcy w II Rzeczypospolitej (1918-1939), t. 1, Toruń 2018.
• Michalski M., Emigracja sezonowa do Niemiec z powiatu wieluńskiego w okresie międzywojennym (1918-1939), "Przegląd Archiwalno-Historyczny" 2020, t. 7. https://doi.org/10.4467/2391-890XPAH.20.003.14637
• Michalski M., Kiedy Polska odzyskała niepodległość?, "Ziemia Łódzka" 2018, nr 12 (201).
• Michalski M., Powiat wieluński w II Rzeczypospolitej (1918-1939) - podziały administracyjne, obszar i granice, "Rocznik Wieluński" 2021, t. 21.
• Mikołajczyk M., Z dziejów parafii ewangelicko-augsburskiej w Sobiesękach do 1939 r., "Zeszyty Kaliskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk" 2018, nr 15.
• Mironowicz A., Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, Białystok 2005.
• Moskal K., Kozłowska Feliksa, [w:] Encyklopedia katolicka,t. 9: Kinszasa - Krzymuska, Lubin 2002.
• Olejnik T., Cerkiew, [w:] Leksykon miasta Wielunia, Wieluń 2007.
• Olejnik T., Cmentarze wieluńskie, [w:] Leksykon miasta Wielunia, Wieluń 2007.
• Olejnik T., Cukrownia "Wieluń", [w:] Leksykon miasta Wielunia, Wieluń 2007.
• Olejnik T., Ewangelicy w Wieluniu, [w:] Leksykon miasta Wielunia, Wieluń 2007.
• Olejnik T., Muzeum Ziemi Wieluńskiej w Wieluniu. Dzieje, zbiory, działalność (1964-1984), Warszawa-Łódź 1987.
• Olejnik T., Parafia Ewangelicko-Augsburska, [w:] Leksykon miasta Wielunia, Wieluń 2007.
• Olejnik T., Wieluń. Dzieje miasta 1793-1945, Łódź-Wieluń 2008.
• Olejnik T., Żydowska Gmina Wyznaniowa, [w:] Leksykon miasta Wielunia, Wieluń 2007.
• Olejnik T., Żydzi w Wieluniu, [w:] Leksykon miasta Wielunia, Wieluń 2007.
• Opioła M., Kawski T., Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza, Małopolski i Śląska w latach 1918-1942, Toruń 2007.
• Osuchowski J., Prawo wyznaniowe Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939. (Węzłowe zagadnienia), Warszawa 1967.
• Pajewski J., Pierwsza wojna światowa 1914-1918, Warszawa 2014.
• Papierzyńska-Turek M., Między tradycją a rzeczywistością. Państwo i Kościół prawosławny w Polsce w latach 1918-1939, Warszawa 1986.
• Papierzyńska-Turek M., Między tradycją a rzeczywistością. Państwo wobec prawosławia 1918-1939, Warszawa 1989.
• Papierzyńska-Turek M., Prawosławie, [w:] Leksykon religioznawczy, Warszawa 1988.
• Papuga S., Gramsz A., Zelów: wspólnota nacji, wyznań, kultur, Łódź 2003.
• Piekarski A., Wolność sumienia i wyznania w Polsce, Warszawa 1979.
• Przepierski M., Nieznośny ciężar braterstwa. Konflikty polsko-czeskie w XX wieku, Kraków 2016.
• Redakcja, Cmentarz, [w:] Nowy leksykon judaistyczny, red. J.H. Schoeps, Warszawa 2007.
• Redakcja, Mykwa, [w:] Nowy leksykon judaistyczny, red. J.H. Schoeps, Warszawa 2007.
• Renz R., Z życia religijnego Żydów w miasteczkach międzywojennej Polski, [w:] Religia a społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej, red. T. Stegner, Warszawa 2013.
• Rykała A., Mniejszości religijne w Polsce: geneza, struktury przestrzenne, tło etniczne, Łódź 2011. https://doi.org/10.18778/7525-577-5
• Sokoł K., Sosna A., Cerkwie w centralnej Polsce 1815-1915, Białystok 2011.
• Sosna G., Troc-Sosna A., Hierarchia, kler i pracownicy Kościoła Prawosławnego w XIX-XXI wieku w granicach II Rzeczypospolitej i Polski powojennej, Warszawa-Bielsk Podlaski 2017.
• Staszewski M.T., Mniejszości wyznaniowe w PRL, [w:] Polityka wyznaniowa: tło - warunki - realizacja, red. W. Mysłek, M.T. Staszewski, Warszawa 1975.
• Stebelski A., Przeszłość administracyjna ziem województwa łódzkiego, "Rocznik Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Historycznego" 1928, t. 1.
• Szczerbik Z., "Praszkowskie Judaica", Praszka 2001.
• Tokarczyk A., Ewangelicy Polscy, Warszawa 1988.
• Tokarczyk A., Protestantyzm, Warszawa 1980.
• Tokarczyk A., Religie współczesnego świata, Warszawa 1978.
• Tokarczyk A., Trzydzieści wyznań, Warszawa 1987.
• Tomaszewski H.R., Baptyści w Polsce w latach 1918-1958, Warszawa 2008.
• Tomaszewski J., Rolnictwo żydowskie w Polsce 1918-1939, [w:] J. Tomaszewski, Żydzi w Drugiej Rzeczypospolitej, wybór i oprac. A. Markowski, Sz. Rudnicki, Warszawa 2016.
• Umiński J., Historia Kościoła, t. 2, Opole 1960.
• Ustyniak A., "Cukrownia Wieluń" 1912-2002, "Rocznik Wieluński" 2004, t. 4.
• Wachowska B., Od 11 listopada do 11 listopada czyli spory o symboliczne święto Niepodległości Polski, "Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica" 1995, z. 54.
• Widera M., Dzieje Kościoła katolickiego w powiecie wieluńskim (1918-1939), Opole 2021.
• Wiernicka V., Pamięć która łączy, "Ziemia Łódzka" 2016, nr 12 (179).
• Wiernicka V., Prawosławna diecezja łódzko-poznańska, Łódź 2022.
• Wiernicka V., Prawosławni w Łodzi, Łódź 2015.
• Wilczyński W., Informator wieluński, Wieluń 1935.
• Winkler W., Działoszyn, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 2, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1881.
• Witkowski W., Organizacja kościoła ewangelicko-reformowanego w b. zaborze rosyjskim, "Gazeta Administracji", 15 X 1936, nr 20.
• Włodarczyk Z., 40. Rocznica śmierci ks. Henryka Wendta, "Rocznik Wieluński" 2009, t. 9.
• Włodarczyk Z., Haefke Robert Ludwik, [w:] Wieluński słownik biograficzny, t. 1-2, red. Z. Szczerbik, Z. Włodarczyk, Wieluń 2014.
• Włodarczyk Z., Parafia Ewangelicko-Augsburska w Wieluniu - dwa wieki w służbie Panu. Między wiarą a tożsamością,[w:] Protestanci na ziemiach Polski centralnej, red. J. Stulczewski, Zduńska Wola 2020.
• Włodarczyk Z., Powstanie parafii ewangelicko-augsburskiej w Wieluniu 1818-1824, "Piotrkowskie Zeszyty Historyczne" 2008, t. 9.
• Włodarczyk Z., Wendt Henryk, [w:] Wieluński słownik biograficzny, t. 1-2, red. Z. Szczerbik, Z. Włodarczyk, Wieluń 2014.
• Włodarczyk Z., Wieluńskie w dobie Prus Południowych 1793-1806, Wieluń 2005.
• Woźniak K.P., Niemieckie osadnictwo wiejskie między Prosną a Pilicą i Wisłą od lat 70. XVIII wieku do 1866 roku. Proces i jego interpretacje, Łódź 2013. https://doi.org/10.18778/7525-960-5
• Wróbel E., Podzielony Kościół XVI wiek, [w:] Dzieje Kościoła w Polsce, red. A. Więcek, Warszawa 2008.
• Wysoczański W., System zwierzchnictwa państwowego nad związkami wyznaniowymi w Polsce lat 1918-1939, "Rocznik Teologiczny" 1969, R. XI, nr 2.
• Zubowski P., Cerkiew Przenajświętszej Bogarodzicy Maryi w Wieluniu. Losy świątyni na tle losów innych cerkwi prawosławnych w okolicach Wielunia w okresie międzywojennym (1918-1939), "Rocznik Wieluński" 2014, t. 14.
• Żebrowski R., Rabinat, [w:] Polski słownik judaistyczny: dzieje - kultura - religia - ludzie, t. 2, oprac. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Warszawa 2003.
• Żebrowski R., Synagoga, [w:] Polski słownik judaistyczny: dzieje - kultura - religia - ludzie, t. 2, oprac. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Warszawa 2003.
• Żebrowski R., Szojchet, [w:] Polski słownik judaistyczny: dzieje - kultura - religia - ludzie, t. 2, oprac. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Warszawa 2003.
• Żebrowski R., Ubój rytualny, [w:] Polski słownik judaistyczny: dzieje - kultura - religia - ludzie, t. 2, oprac. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Warszawa 2003.
• Michalski M., Powiat wieluński w okresie międzywojennym (1918-1939) [rozprawa doktorska napisana w Katedrze Historii Polski Najnowszej Uniwersytetu Łódzkiego pod kierunkiem prof. dra hab. Kazimierza Badziaka, zbiory Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego].
• Pakuła P., Społeczeństwo powiatu łódzkiego w Polsce odrodzonej, k. 125, 127 [rozprawa doktorska napisana w Katedrze Historii Polski Najnowszej Uniwersytetu Łódzkiego pod kierunkiem prof. nadzw. dr hab. Marii Nartonowicz-Kot, zbiory Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego].
• https://osadnicy.info/miejsca/cmentarze/cmentarz-ewangelicko-augsburski-w-jozefowie/ (dostęp: 25.09.2022).
• https://osadnicy.info/miejsca/cmentarze/cmentarz-ewangelicko-augsburski-w-krzeczowie/ (dostęp: 25.09.2022).
• https://osadnicy.info/miejsca/cmentarze/cmentarz-ewangelicko-augsburski-w-ostrowku/ (dostęp: 25.09.2022).
• https://osadnicy.info/miejsca/cmentarze/cmentarz-ewangelicko-augsburski-w-swobodzie/ (dostęp: 25.09.2022).
• Jelinek M., Duchowni - księża pastorzy parafii ewangelicko-augsburskiej w Zelowie, http://www.zelandia.pl/media/duchowni.pdf (dostęp: 25.09.2022).

Identyfikatory

DOI

https://doi.org/10.18778/2080-8313.24.04