Pułapki oceniania

• Autorzy: Tadeusz Tyszka

Warianty tytułu

The Judgment Traps

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

Artykuł ten pokazuje zestaw typowych błędów towarzyszących nam przy podejmowaniu decyzji. Jednym z nich jest przeddecyzyjna stronniczość ocen, która polega na skłonności do powiększania różnicy między atrakcyjnością alternatywy wybieranej i odrzucanej. Od dawna znanym błędem jest przenoszenie ocen z jednych zadań na inne. Zjawisko to nosi miano efektu aureoli. Równie powszechnym błędem oceniania jest zjawisko znane jako efekt pierwszeństwa. Polega ono na przecenianiu pierwszych informacji, a niedocenianiu następnych. W ocenianiu dają o sobie znać także mniej znane efekty: kontekstu i sformułowania. Obserwuje się w szczególności dwie tendencje: (1) unikanie opcji skrajnych oraz (2) efekt asymetrycznej dominacji. Efekt sformułowania polega z kolei na tym, że ocena i wybór mogą zależeć od tego, czy ten sam wynik zostanie opisany w jeden, czy drugi sposób. Nie jest rzeczą łatwą przezwyciężyć błędy oceniania. Najlepszym sposobem wydaje się takie organizowanie warunków oceniania, żeby znane pułapki nie mogły się w ogóle pojawić. (abstrakt oryginalny)

EN

This paper presents a set of typical fallacies that accompany us in everyday decision-making. One of them is the pre-decisional distortion of information which consists in a tendency to increase the difference between attractiveness of the chosen and rejected alternatives. Another well-known bias is the influence of judgments made in one attribute on judgments in other attributes. This phenomenon is known as the halo effect. An equally common cognitive bias is the primacy effect which refers to overestimating information that appears first and underestimating data presented later in the serial position. The evaluation of choice alternatives is also influenced by other, less known phenomena: the context effect and the framing effect. The former is responsible in particular for to tendencies: (2) avoiding extreme choice options and (2) the effect of asymmetric dominance. The latter describes a situation where the evaluation and choice may depend on whether the same result is presented in one or another way. Overcoming cognitive biases of judgment is not easy. The best way seems to be to arrange evaluation conditions in such a way that will prevent fallacies from occurring. (original abstract)

Słowa kluczowe

PL

Podejmowanie decyzji; Metodologia oceny; Psychologia decyzji; Efekt sformułowania

EN

Decision making; Assessment methodology; Decision psychology; Framing effects

• Czasopismo: Decyzje
• Rocznik: 2010
• Numer: nr 13
• Strony: 5--25

Twórcy

autor

Tadeusz Tyszka

• Akademia Leona Koźmińskiego w Warszawie

Bibliografia

• Ariely, D. 2008. Potęga Irracjonalności. Ukryte Siły, które Wpływają na Nasze Decyzje. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie.
• Downs, A.C., Lyons, P.M. 1991. Natural observations of the links between attractiveness and initial legal judgments. "Personalisty and Social Psychology Bulletin" 17 541-547.
• Cialdini, R. 1993. Wywieranie Wpływu na Ludzi. Teoria I Praktyka. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
• Eagly, A.H., Ashmore, R.D., Makhijani, M.G., Longo, L.C. 1990. What is beautiful is goog, but...: A meta-analitic review of research on the phisical attractiveness strerotype. "Psychollogical Bulletin" 110 109-128.
• Gamliel, E., Peer, E. 2010. Attribute framing affects the perceived fairness of health care allocation principles. "Judgment and Decision Making" 5 11-20.
• Holyoak, K.J., Simon, D. 1999. Bidirectional reasoning in decision making by constraint satisfaction. "Journal of Experimental Psychology: General" 128 3-31.
• Kahneman, D., Tversky, A. 1979. Prospect theory: An analysis of decisions under risk. "Econometrica" 47 313-327.
• Levin, I.P., Schneider, S.L., Gaeth, G.J. 1998. All frames are not created equal: A typology and critical analysis of framing effects. "Organizational Behavior and Human Decision Processes" 76 149-188.
• Noizet, G., Caverni, J.P. 1988. Psychologiczne Aspekty Oceniania Osiągnięć Szkolnych. PWN, Warszawa. Peterson, C.R., Beach, L.R. 1967. Man as an intuitive statistician. "Psychological Bulletin" 68 (1): 29-46.
• Quattrone, G.A., Tversky, A. 1984. Causal versus diagnostic contingencies: On selfdeception and the voter's illusion. "Journal of Personality and Social Psychology" 46 237-248.
• Russo, J.E., Medvec, V.H. & Meloy, M.G. 1996. The distortion of information during decisions. "Organizational Behavior and Human Decision Processes" 66 102-110.
• Shafir, S., Waite, T.A., Smith, B.H. 2002. Context-dependent violations of rational choice in honeybees (Apis mellifera) and gray jays (Perisoreus canadensis). "Behavioral Ecology Sociobiology" 51 180-187.
• Simonson, I. 1989. Choice based on reason: The case of attraction and compromise effects. "Journal of Consumer Research" 16 158-174.
• Simonson, I., Tversky, A. 1992. Choice in context: Tradeoff contrast and extremeness aversion. "Journal of Marketing Research" 29 281-295.
• Travis, C., Aaronson, E. 2008. Błądzą wszyscy (ale nie ja.) Dlaczego usprawiedliwiamy głupie poglądy, złe decyzje i szkodliwe działania? Sopot: Smak Słowa.
• Tetlock, Ph.E. 1983. Accountability and the Perseverance of First Impressions "Social Psychology Quarterly", Vol. 46, No. 4 (Dec., 1983), pp. 285-292.
• Thorndike, E.L. 1920. A constant error in psychological ratings. "Journal of Applied Psychology" 4 25-9.
• Tversky, A., Kahneman, D. 1981. The framing of decision and the psychology of choice. "Science" 211 453-463.
• Tyszka, T. 1983. Contextual multi-attribute decision rules. W: L. Sjoberg, T. Tyszka, and J. Wise (wyd.) "Human Decision Making, Sweden: Lund, Doxa".
• Tyszka, T., Wielochowski, M. 1991. Must boxing verdicts be partial? "Journal of Behavioral Decision Making" 4 283-295.
• Vallone, R.P., Ross, L., Lepper, M.R. 1985. The hostile media phenomenon: Biased perception and perceptions of media bias in converge of the Beirut massacre. "Journal of Personality and Social Psychology" 49 577-585.
• Wojciszke, B. 1991. Procesy Oceniania Ludzi. PAN - Instytut Psychologii. Poznań: Nakom.