Problematyka podatkowa dawnej Polski w literaturze historycznej

• Autorzy: Andrzej Nowak
• Języki publikacji: PL

Abstrakty

Charakterystyka badań historycznych nad podatkami w dawnej Polsce, a szczególnie ocena ich dorobku, wymaga krótkiego wprowadzenia teoretycznego. Istotną sprawą jest bowiem osadzenie problematyki podatkowej w szerszym kontekście nauki skarbowości, a nawet historii ogólnej, gdyż w kwestiach skarbowo-podatkowych odbijała się wyraziście - jak w zwierciadle - ogólna sytuacja państwa polskiego, szczególnie w epoce nowożytnej. Niezbędne wydaje się również wskazanie na złożoność i wieloznaczność kategorii podatku oraz określenie specyficznych dla feudalizmu czynników utrudniających jej badanie. Otóż władza publiczna, a więc państwo albo inny związek o charakterze publiczno-prawnym (np. samorząd terytorialny, komunalny) dla pokrycia wydatków związanych z utrzymaniem swojego aparatu oraz realizacją zadań wynikających z potrzeb publicznych musi dysponować odpowiednimi źródłami. W nowszej literaturze skarbowej (finansowej) wyróżnia się zazwyczaj trzy zasadnicze ich rodzaje, a mianowicie: a) dochody z gospodarki państwa (domeny ziemskie, przedsiębiorstwa, monopole itp.); b) dochody z danin publicznych (podatki i opłaty); c) dochody osiągane w drodze zaciągania wewnętrznych i zagranicznych pożyczek. W odniesieniu do feudalizmu należałoby tu dodać jeszcze jedną, specyficzną grupę obejmującą łupy wojenne (niewolnicy, kosztowności), haracze i kontrybucje, konfiskaty mienia, kary i grzywny, prawo kaduka, opłaty lenne itd. Dochody te posiadały dużą wagę w czasach wczesnofeudalnych w dalszych okresach traciły stopniowo na znaczeniu. I jeśli nawet niektóre z nich przetrwały aż do rozbiorów, to nie przynosiły większych wpływów pieniężnych. Na ogół też nie rozwinęły się w formę trwałych instytucji skarbowych. (fragment tekstu)

Słowa kluczowe

PL

Podatki; Skarbowość; Badania historyczne; Historia gospodarcza; Gospodarka feudalna; Opodatkowanie

EN

Taxes; Treasury; Historical research; Economic history; Feudal economy; Taxation

• Czasopismo: Zeszyty Naukowe. Seria 1 / Akademia Ekonomiczna w Poznaniu
• Rocznik: 1984
• Numer: nr 119 Prace badawcze z historii gospodarczej
• Strony: 5--30

Twórcy

autor

Andrzej Nowak

Bibliografia

• S. Głąbiński: Nauka skarbowości. Wyd. II. Lwów-Warszawa 1925.
• J. Libicki: Granice opodatkowania. Kraków 1936.
• H. Rybarski: Nauka skarbowości. Warszawa 1935.
• Z. Fedorowicz: Finanse i kredyt w krajach kapitalistycznych. Wyd. II. Warszawa 1970.
• R. Domaszewicz: Finanse państw kapitalistycznych. Warszawa 1980.
• M. Weralski: Finanse i prawo finansowe. Warszawa 1978.
• N. Gajl: Budżet a skarb państwa. Warszawa 1974.
• Z. Fedorowicz: Instytucje finansowe. Warszawa 1965.
• E. Strasburger: Nauka skarbowości. Część ogólna. Warszawa 1924.
• E. Bregel: Podatki, pożyczki i inflacja w służbie imperializmu. Warszawa 1956.
• R. Rybarski, Skarbowość Polski w dobie rozbiorów. Kraków 1937.
• R. Rybarski: Skarb i pieniądz za Jana Kazimierza, Michała Korybuta i Jana III. Warszawa 1939.
• W. Kula, Problemy i metody historii gospodarczej. Warszawa 1963.
• J. Czum: Z etymologii przekształceń znaczenia podatku, Roczniki nauk społecznych. Prawo - ekonomia - socjologia. T. 1. Red. J. Czuma, H. Dembiński. Lublin 1949.
• W. Pałucki: Drogi i bezdroża skarbowości polskiej XVI i pierwszej połowy XVII w. Wrocław 1974.
• E. Lipiński: Historia polskiej myśli społeczno-ekonomicznej do końca XVIII w. Wrocław 1975.
• H. Madurowicz-Urbańska: Badania i prace Feliksa Łoyki (Spuścizna rękopiśmienna). "Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych", t. XXXIV 1973.
• S. Głąbiński: Historia ekonomiki. T. II. Lwów 1939.
• F. Skarbek: Rys ogólny nauki finansów dla użytku uczniów uniwersytetu królewskiego warszawskiego. Warszawa 1824.
• M. Choński: O wpływie systematów opodatkowania na stan zamożności narodów i ich byt polityczny. Krzemieniec 1816.
• F. Słotwiński: O istotnych zasadach nauki skarbowej. Kraków 1818.
• T. Korzon: Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta 1764-1794. Badania ze stanowiska historycznego i ekonomicznego. T. 1-6. Wyd. II. Kraków - Warszawa 1897-1898.
• T. Jasiński: Beitrage zur Finanzgeschichte Polens im XVIII Jahrhundert. Posen 1899.
• M. Nycz: Geneza reform skarbowych Sejmu Niemego. Studium z dziejów skarbowo-wojskowych z lat 1697-1717. Poznań 1938.
• A. Pawiński: Skarbowość w Polsce i jej dzieje za Stefana Batorego. "Źródła dziejowe", t. VIII, Warszawa 1881.
• Skarbowość Polski w dobie rozbiorów. Kraków 1937.
• J. Rutkowski: Skarbowość polska za Aleksandra Jagiellończyka. "Kwartalnik Historyczny", 1909.
• A. Pawiński: Księgi podskarbińskie z czasów Stefana Batorego 1576-1586. Cz. 1 i 2. "Źródła dziejowe", t. IX, Warszawa 1881.
• Polska XVI w. pod względem geograficzno-statystycznym. "Źródła dziejowe", t. XII-XVI. Warszawa 1883-1886.
• T. Lubomirski: Trzy rozdziały z historii skarbowości w Polsce 1507-1532. Kraków 1868.
• W. Małcużyński: Kilka kartek statystyki skarbowej z XVI w. "Ekonomista", t. II. Warszawa 1902.
• Szkice do dziejów skarbowości polskiej. "Ekonomista", t. XV-XVI. Warszawa 1915-1916, cz. II, III i IV.
• W. Hejnosz: Rzut oka na dzieje skarbowości Polskiej przedrozbiorowej.
• Odrodzona skarbowość polska. Zarys historyczny. Warszawa 1931.
• H. Rossman: Rys historyczny budżetu w Polsce. "Ekonomista". Warszawa 1865-1868.
• F. Zieliński: Poszukiwania historyczne nad finansami polskimi w XIV i XV w. "Biblioteka Warszawska", t. III. Warszawa 1849.
• L. Żytkowicz: Stosunki skarbowe W. Ks. Litewskiego w dobie insurekcji kościuszkowskiej. "Ateneum Wileńskie". T. 10. Wilno 1935.
• J. Karwasińska: Archiwa skarbowe dawnej Rzeczypospolitej. W: Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych. T. I. AGAD. Warszawa 1957.
• J. Deresiewicz: Z przeszłości Prus Królewskich. (Skarbowość Prus Królewskich od 1466-1569) Poznań 1947.
• J. Senkowski: Skarbowość Mazowsza od końca XIV do r. 1526. Warszawa 1965.
• J. Luciński, Rozwój królewszczyzn w Koronie. Od schyłku XIV do XVII w. Poznań 1970.
• A. Sucheni-Grabowska: Walka o wymiar i przeznaczenie kwarty w końcu XVI i na początku XVII w. "Przegląd Historyczny", t. LVI, z. 1, 1965.
• Próby "aukcji" dochodów z dóbr domeny królewskiej w świetle lustracji lat 1615-1620. "Przegląd Historyczny", t. LVIII, z. 2, 1967.
• Odbudowa domeny królewskiej w Polsce 1504-1548. Wrocław 1967.
• Losy egzekucji dóbr w Koronie w latach 1574-1650. "Kwartalnik Historyczny", R. 80, 1973 z. 1.
• Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny. Cz. I. Geneza egzekucji dóbr. Wrocław 1974.
• W. Pałucki: Studia nad uposażeniem urzędników ziemskich w Koronie do schyłku XVI w. Warszawa 1962.
• Reformy skarbowe Sejmu Egzekucyjnego 1562/63. Studia Historyczne. Księga jubileuszowa z okazji 70 rocznicy urodzin prof. dr. S. Arnolda. Warszawa 1965.
• M. Drozdowski: Podstawy finansowe działalności państwowej w Polsce 1764-1793. Warszawa-Poznań 1975.
• M. Drozdowski: Działalność budżetowa sejmu Rzeczypospolitej w czasach saskich. "Rocz. Dziej. Społ. i Gosp.", XXXVIII, 1977.
• J. Widajewicz: Powołowe - poradlne. Lwów 1913.
• J. Kleczyński: Pogłówne generalne w Polsce i oparte na nim popisy ludności. Rozprawy Wydz. Historyczno-Filozoficznego PAU. Seria 2, t. V (XXX) Kraków 1894.
• J. Kleczyński: Spisy ludności w Rzeczypospolitej Polskiej. Rozprawy Wydz. Historyczno-Filozoficznego PAU. Seria 2, t. V (XXX) Kraków 1894.
• S. Weyman: Pierwsze ustawy pogłównego generalnego w Polsce (rok 1498 i 1520) na tle ówczesnego systemu podatkowego. "Rocz. Dziej. Społ. i Gosp.", t. XVIII, 1956.
• A. Wyczański: Uwarstwienie społeczne w Polsce XVI w. Studia. Wrocław 1977.
• J. Stelmasiak: Protokoły ofiary 10 grosza i 20 grosza (Korona). "Rocz. Dziej. Społ. i Gosp.", t. II, 1932.
• M. Matzner: Die Einfuhrung und Entwicklung der Einkommensteur in Polen. Erlangen 1934.
• W. Rusiński: Czy szlachta wielkopolska popełniała w XVIII wieku oszustwa podatkowe? W: Rola Wielkopolski w dziejach narodu polskiego. Praca zbiorowa pod red. S. Kubiaka i L. Trzeciakowskiego. Poznań 1979.
• S. Kutrzeba: Szos królewski w Polsce w XIV i XV w. "Przegląd Polski" R. 34: 1900, t. 3.
• Z. Socha: Hiberna. Studia z dziejów skarbowości w dawnej Polsce. Lwów 1937.
• H. Rutkowski: Podatek "koronacja" w Polsce na początku XVI w. Zeszyty Naukowe Wojskowej Akademii Politycznej. Seria Historyczna, 1967.
• R. Rybarski: Podatek akcyzy z czasów Jana Kazimierza i Michała Korybuta. Studia ku czci S. Kutrzeby. T. I. Kraków 1938.
• S. Kutrzeba: Taryfy celne i polityka celna w Polsce od XIII do XV wieku. "Ekonomista", II Warszawa 1902.
• Z. Świtalski: Cło od pieniędzy wywożonych za granicę Rzeczypospolitej w latach 1598-1659. "Przegl. Hist.", t. LI, z. 1.
• H. Obuchowska-Pysiowa: Udział Krakowa w handlu zagranicznym Rzeczypospolitej w pierwszych latach XVII w. Kraków 1981.
• R. Rybarski: Handel i polityka handlowa Polski w XVI w. T. 1-2. Poznań 1928.
• J. Baszanowski: Z dziejów handlu polskiego w XVI-XVIII w. Handel wołami. Gdańsk 1977.
• S. Weyman: Cła i drogi handlowe w Polsce piastowskiej. Poznań 1938. Prace Komisji Historycznej. T. 13.
• T. Brzeczkowski: Ustanawianie podatków nadzwyczajnych w Polsce w XV w. "Rocz. Dziej. Społ. i Gosp.", t. XLII: 1981.
• F. Papee: Zatarg podatkowy Kazimierza Jagiellończyka z miastem Krakowem. "Przegl. Hist.", R. 9. 1985.
• S. Tomaszewskij: Podatkowi uchwali za Kazimira Jagajłowicza w Polszczi. Zapysky Nauk Taw. Im. Szewczenki. 1897, XIX.
• A. Ohanowicz: Ciężary państwowe duchowieństwa w Polsce w drugiej połowie XV i w początkach XVI w. (1447-1530). Studia nad historią prawa polskiego. Red. O. Balzer. Lwów 1911. T. III, z. 3.
• S. Chodyński: Podatki kościelne w dawnym prawie polskim. W: Encyklopedia kościelna. Wyd. M. Nowodworski. Warszawa 1894, t. 20.
• M. Zagórniak: Relikty średniowiecznych powinności skarbowych na wsi małopolskiej XVI-XVIII w. Warszawa 1959.
• M. Bałaban: Dzieje Żydów w Krakowie i na Kazimierzu (1304-1868). T. 1-2 Lwów 1937.
• M. Bałaban: Z historii Żydów w Polsce. Szkice i studia. Warszawa 1920.
• M. Horn: Powinności wojenne żydów w Rzeczypospolitej w XVI i XVII w. Warszawa 1978.
• L. Koczy: Studia nad dziejami gospodarczymi Żydów poznańskich przed połową w. XVII. "Kronika Miasta Poznania". Poznań 1934-1935. T. 12.
• J. Morgensztern: Podatki Żydów Ordynacji Zamojskiej w XVI i XVII w. "Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego". R. 1969. nr 71/72.
• J. Schipper: Studia nad stosunkami gospodarczymi Żydów w Polsce podczas średniowiecza. Lwów 1911.
• M. Schorr: Organizacja żydów w Polsce od najdawniejszych czasów aż do 1772 "Kwart. Hist." nr 13. 1899.
• L. Bornstein: Budżety gmin wyznaniowych żydowskich w Polsce. "Kwartalnik Statystyczny" T. 6. Warszawa 1929.
• J. Schipper: Samorząd żydowski w Polsce na przełomie XVIII i XIX. "Miesięcznik Żydowski" nr 1. Warszawa 1930.
• J. Sobczak: Zadłużenie kahałów żydowskich w końcu XVIII w. w świetle obliczeń sądu ziemiańskiego w Kaliszu. "Rocznik Kaliski" t. XI, 1978.
• S. Kutrzeba: Finanse Krakowa w wiekach średnich. "Rocznik Krakowski" t. III, Kraków 1900.
• J. Kądziołka: Finanse miasta Poznania 1501-1648. Poznań 1960.
• F. Piltz: Gospodarka finansowa starej Warszawy 1765-1795. Warszawa 1939.
• R. Rybarski: Gospodarka miasta Biecza w XVI i początkach XVII w. "Ekonomista". T. 9. cz. II., t. 10. Cz. I, Warszawa 1909-1910.
• R. Zubyk: Gospodarka finansowa miasta Lwowa w latach 1624-1635, Lwów 1930.
• A. Nowak: Początki kryzysu sił wytwórczych na wsi wielkopolskiej w końcu XVI i pierwszej połowie XVII w. Warszawa-Poznań 1975.
• I. Gieysztorowa: Wstęp do demografii staropolskiej. Warszawa 1976.
• J. Byliński: Sejm z roku 1611. Wrocław 1970.
• Ł. Częścik: Sejm warszawski w 1649/50 roku. Wrocław 1978.
• A. Filipczak-Kocur: Sejm zwyczajny w roku 1629. Warszawa-Wrocław 1979.
• W. Ochman: Sejmy z lat 1615-1616. Wrocław 1970.
• J. Seredyka: Sejm w Toruniu 1626. Wrocław 1966.
• W. Sobieski: Pamiętny Sejm. Warszawa 1913.
• A. Strzelecki: Sejm z l605 r. Kraków 1921.
• A. Blumenstock: Plany reform skarbowo-wojskowych w pierwszej połowie panowania Zygmunta Starego. "Przewodnik Naukowy i Literacki". T. 16: 1888.
• A. Dembińska: Projekt reformy skarbu w przededniu wielkich sejmów egzekucyjnych. W: Księga pamiątkowa ku czci Oskara Kaleckiego. Warszawa 1935.
• W. Kisielewski: Reforma książąt Czartoryskich na sejmie konwokacyjnym roku 1764. Sambor 1880.
• A. Szelągowski: Próby reform skarbowych za Zygmunta III. "Ekonomista" R. IV. Cz. 3. Warszawa 1904.
• A. Szelągowski: O ujście Wisły. Wielka wojna pruska. Warszawa 1905.
• J. Bieniarzówna: Projekty reform magnackich w połowie XVIII w. "Przegl. Hist." T. XLII. 1951.
• J. Michalski: Plany Czartoryskich naprawy Rzeczypospolitej. "Kwart. Hist.", t. 63. 1956. nr 4-5.
• A. Wyczański: Z dziejów reform skarbowo-wojskowych za Zygmunta I. "Przegl. Hist." T. XLIII. 1952. Z. 3.
• O naprawę Rzeczypospolitej XVII-XVIII w. Praca ofiarowana Władysławowi Czaplińskiemu w 60 rocznicę urodzin. Warszawa 1965.
• H. Olszowski: Doktryny prawnoustrojowe czasów saskich (1697-1740). Warszawa 1961.
• A. Markowski: Administracja skarbowa w Polsce. Warszawa 1931.
• L. Biliński: Trybunał skarbowy radomski. Warszawa 1923.
• J. Rafacz: Trybunał skarbowy koronny. "Kwart. Hist." R. 38. Lwów 1924.
• G. Bałtruszajtys: Podział czynności komisarzy Komisji Skarbu Koronnego z roku 1766. Przyczynek do dziejów nowożytnej administracji skarbowej w Polsce. "Roczn. Dziej. Społ. i Gosp.", t. 33. 1972.
• G. Bałtruszajtys: Początki sądownictwa Komisji Skarbu Koronnego. "Czasopismo Prawno-Historyczne". T. XXI, 1969.
• S. Kościałkowski: Z dziejów Komisji Skarbowej Litewskiej w początkach panowania Stanisława Augusta 1765-1780. "Ateneum Wileńskie" 2. Wilno 1924.
• M. Puciatowa: Rzut oka na dzieje Komisji Skarbu Rzplitej, W. Ks. Litewskiego za rządów targowickich i sejmu grodzieńskiego. Księga Pamiątkowa Koła Hist. Słuchaczy Uniw. St. Batorego. Wilno 1933.
• S. Kościałkowski: Antoni Tyzenhaus podskarbi nadworny Wielkiego Księstwa Litewskiego. T. 1-2. Londyn 1970-1971.
• J. Starościak: O administracji polskiej w XVIII w. "Państwo i prawo", 1952, z 5-6.
• E. Stańczak: Kamera saska za czasów Augusta II. Warszawa 1973.
• A. Tomczak: Walenty Dembiński, kanclerz egzekucji (ok. 1504-1584). "Roczn. Tow. Nauk. w Torunku" 67, z. 2. Toruń 1963.
• S. Waschko: Celnictwo w Polsce przedrozbiorowej. Sopot 1960.
• S. Piotrowski: Uchwały podatkowe sejmiku generalnego wiszeńskiego 1572-1772. Studia nad historią prawa polskiego pod red. O. Balzera. T. XIII, z. 4. Lwów 1932.
• A. Pawiński: Rządy sejmikowe w Polsce na tle stosunków województw kujawskich 1572-1795. Wyd. II. Warszawa 1978.
• A. Pawiński: Rządy sejmikowe w epoce królów elekcyjnych, 1572-1795. Warszawa 1888.
• J. Gierowski: Sejmik generalny księstwa mazowieckiego na tle ustroju sejmikowego Mazowsza. Wrocław 1948.
• Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej z archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie. Lauda sejmikowe. T. 1-4. Wyd. A. Prochaska.
• J. Włodarczyk: Sejmiki łęczyckie. Łódź 1973.
• A. Lityński: Szlachecki samorząd gospodarczy w Małopolsce (1606-1717). Katowice 1974.
• A. Lityński: Małopolskie sądy skarbowe do roku 1717. "Czasopismo Prawno-Historyczne", 1972, z. 2.
• J. Rutkowski, Les questions economiques et financieres sous le regne d'Etienne Batory. W: Etienne Batory roi de Pologne prince de Transylvanie. Cracovie 1935.
• A. Nowak: Podatki w procesie tworzenia i podziału dochodów w ustroju feudalnym. "Rocz. Dziej. Społ. i Gosp.", t. XLIV, 1983.
• H. Karbownik: Ciężary stanu duchownego w Polsce od roku 1381 do połowy XVII wieku. Lublin 1980.