Orzeł Biały z 1 VIII 1919 roku - idealny wzór polskiego orła państwowego czy "heraldyczne nieszczęście"? Uwagi na marginesie inicjatywy obywatelskiej w sprawie przywrócenia "tradycyjnego" herbu Rzeczypospolitej

• Autorzy: Marek Adamczewski

Warianty tytułu

White Eagle from 1919 - the Ideal Model of the Polish State Eagle, or "Heraldic Misfortune"? Comments on the Citizens' Initiative in the Case to Restore the "Traditional" Coat of Arms of the Poland

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

1 sierpnia 1919 r. Sejm Ustawodawczy przyjął ustawę o polskich godłach państwowych. Posłowie w trakcie obrad parlamentarnych zgłosili szereg wątpliwości w sprawie formy Orła Białego przedłożonego do poselskiej akceptacji. Pomimo zastrzeżeń i wątpliwości Sejm przyjął zgłoszoną regulację. Ustawa z 1919 r. nie zakończyła dyskusji na temat polskich znaków państwowych, a jedynie wprowadziła znak tymczasowy i zapowiedziała jego uszczegółowienie. Godło przyjęte 1 sierpnia 1919 r. było jednym z trzech znaków w grupie ważnych orłów rywalizujących u progu II Niepodległości o miano godła państwowego. Dwa pozostałe godła - orzeł Kazimierza Kierskiego z początku 1917 r. lub nawet z końca 1916 r. i orzeł Bronisława Gembarzewskiego z początku 1917 r. - w różnym czasie pełniły funkcje polskich znaków przedpaństwowych, a nawet funkcje polskich znaków państwowych po 11 listopada 1918 r. Orzeł z sierpnia 1919 r. sylwetą odwoływał się do tradycji polskich znaków państwowych z końca XVIII i XIX w. Wyrażał ciągłość państwa i akcentował przywiązanie twórców godła do tradycji powstania listopadowego i - werbalnie - do herbu ustanowionego przez Sejm i Rząd Narodowy na początku 1831 r. Słuszne założenie o zachowaniu ciągłości z decyzjami władz powstańczych z 1831 r. jednakowoż nie zostało w 1919 r. dobrze zrealizowane. Orzeł z sierpnia 1919 r. był inny od orła z 1831 r., a także został gorzej od niego narysowany. Z tego powodu podjęte zostały prace, które finalnie przynieść miały lepszy wzór godła. Od sierpnia 1919 r. w Ministerstwie Sztuki i Kultury, a następnie w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego przygotowywano nowe wersje godła Rzeczypospolitej. Prace nadzorowane przez aparat państwowourzędniczy II Rzeczypospolitej zmierzały do stworzenia znaku, który stylizacją nawiązywałby do godła z sierpnia 1919 r. Równolegle do prac ministerialnych czołowi graficy ówczesnej Polski opracowywali własne Orły Białe, często wzorując się na orłach jagiellońskich. Na uwagę zasługują prace prof. Zygmunta Kamińskiego i Zofii Trzcińskiej-Kamińskiej. Zaprojektowane przez nich w 1924 i 1925 r. orły zainteresowały rządzących Polską po zamachu majowym z 1926 r. i rządzący ci zlecili w 1927 r., aby prof. Kamiński przygotował wzór nowego herbu Rzeczypospolitej. Orzeł Biały prof. Z. Kamińskiego z 1927 r. formą odbiegał od wzoru z sierpnia 1919 r., a jakością wykonania wyraźnie przewyższał dotychczasowe godło. Kontrowersje wzbudziła zmiana korony na głowie orła. W miejsce korony zamkniętej prof. Kamiński wprowadził koronę otwartą. Dla polityków i dla zwolenników ugrupowań prawicowo-narodowych taka korekta - szczególnie, że nastąpiła po zbrojnym zamachu stanu w maju 1926 r. i bez udziału parlamentu - była nie do zaakceptowania. Dyskusja wywołana zmianą formy korony, czy szerzej - zmianą formy polskiego orła państwowego w 1927 r. trwa do dziś. Heraldycy i politycy spierają się, czy w herbie Rzeczypospolitej powinna być korona otwarta, czy też korona zamknięta, a politycy prawicowo-narodowi podpowiadają, że Rzeczypospolitej należy przywrócić jej tradycyjne godło, a tym tradycyjnym godłem - według polityków prawicowo-narodowych - jest orzeł z sierpnia 1919 r. Odpowiedź na pytanie o właściwą formę polskiego orła państwowego, a także o rodzaj jego korony nie jest łatwa. Źródła (w tym przypadku analizowane były królewskie pieczęcie) sugerują odpowiedź. W długim trwaniu, w okresie przedrozbiorowym polski orzeł ukoronowany był koroną otwartą. Ponadto w 1831 r. Sejm powstańczej Polski i jej rząd zgodnie przyjęli herb z orłem "jagiellońskim" ukoronowanym także koroną otwartą. Korona zamknięta na głowie orła na pieczęciach pojawiła się w okresie panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. Była popularna w przedstawieniach polskiego orła w XIX w. i ta dziewiętnastowieczna tradycja korony zamkniętej wpłynęła na treść dwudziestowiecznej dyskusji o godle Rzeczypospolitej.(abstrakt oryginalny)

EN

In 2018, a group of politicians submitted a proposal to change the coat of arms of Poland. They proposed that the coat of arms of the Polish state that is currently used replaced with the coat of arms from 1919. The coat of arms of the Polish state from 1919 resembled the emblem used in the 18th and 19th centuries. The crown on the head of the eagle from 1919 took the form of a closed crown with a cross. The eagle in the crown with the cross - according to the applicants - symbolizes both state sovereignty and national sovereignty. The eagle in the crown with the cross - what the applicants pointed out - has been a traditional eagle of Poland for centuries. The author of the article draws attention to the errors contained in the arguments for the change of the coat of arms of Poland. The author draws attention to historical, symbolic, political and aesthetic arguments, which together allow for a critical assessment of the application. The most important are historical arguments. The basic sources - the seals of Polish kings - from the coronation of Przemysław II to Stanisław August - have the image of an eagle in the open crown without a cross. The crown closed with a cross on the head of the eagle on the royal seals appeared in the 18th century. This observation proves that the eagle in the official coat of arms of Poland until the mid-18th century had an open crown without a cross. However, the crown closed with a cross on the head of the Polish eagle often appeared on the unofficial images of the White Eagle. In the 19th century, during the November Uprising, the National Government issued an important decision on the coat of arms of Poland. The eagle from February 1831 was crowned with an open crown. The eagle in the open crown replaced the eagle in a closed crown with a cross. The government's decision of February 1831 about the coat of arms was invoked by politicians who designed the emblem of Poland in 1919. However, they did not know that the official eagle of February 1831 had an open crown. They mistakenly believed that the Polish eagle had a crown closed with a cross throughout the November Uprising. The question remains open whether the Polish eagle of 1919 would be crowned with a crown closed with a cross if the politicians who designed it knew exactly what form the coat of arms of February 1831 was. Historians agree with the opinion that state emblems change their form, and the form of coats of arms changes with artistic and historical periods. The coat of arms of the Polish state in the following years may be changed. The question should be asked whether the new form of the coat of arms should closely repeat the pattern from previous historical periods. Many believe that the alternative to duplicating old eagle designs is to create an Polish eagle in "modernist" stylization, appropriate to the aesthetics of the early 21 st century.(original abstract)

Słowa kluczowe

PL

Symbole państwowe; Państwo; Obywatel

EN

State symbols; State; Citizen

• Czasopismo: Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej XIX i XX wieku
• Rocznik: 2018
• Tom: 20
• Strony: 7--42

Twórcy

autor

Marek Adamczewski

• Uniwersytet Łódzki

Bibliografia

• Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Tymczasowa Rada Stanu w Warszawie, sygn. 95 Protokóły Wydziału Wykonawczego od I do XL. Protokół posiedzenia z 9 II 1917.
• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu, sygn. 1664.
• Biblioteka Jagiellońska w Krakowie, Dział rękopisów. Papiery Władysława Semkowicza, sygn. 9570.
• Barzykowski S., Historia powstania listopadowego spisana przez Stanisława Barzykowskiego, posła ostrołęckiego, członka Rządu Narodowego, kawalera Krzyża Virtuti Militari, t. 2, Poznań 1883.
• Czem powodowałem się przy projektowaniu obecnego godła państwowego. Wywiad z prof. Zygmuntem Kamińskim, "Sztuka Złotnicza, Zegarmistrzowska, Jubilerska i Rytownicza" 1928, nr 4.
• Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 XI 1956 r. o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 XII 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach przez dodanie Krzyża w Koronie, "Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej" (Londyn) 1956, nr 3, poz. 1, Londyn 1956.
• Husarski W., Orzeł Polski, "Tygodnik Ilustrowany" 1927, nr 42.
• Pieczęć sądów polskich, "Tygodnik Ilustrowany" 1917, nr 4 z dnia 27 I 1917 r.
• Q., Polskie złote z orłem rosyjskim. Korespondencja własna "Ilustrowanego Kuryera Codziennego", "Ilustrowany Kuryer Codzienny" 1924, nr 140 z dnia 24 V 1924 r.
• Sprawozdanie stenograficzne z 21. posiedzenia Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 9 II 1990 r., Warszawa 1990.
• Sprawozdanie stenograficzne z 83. posiedzenia Sejmu Ustawodawczego z dnia 1 VIII 1919 r., Warszawa 1919.
• http://www.trojmiasto.onet.pl/zmiana-polskiego-godla-chca-zebrac-100-tys-podpisow-pod-inicjatywa-ustawodawcza.
• Adamczewski M., Orzeł Biały, ale jaki? Poszukiwania formy polskiego orła państwowego w okresie międzywojennym, "Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego" 2017, t. 17(28).
• Bender R., "Tylko pod tym znakiem...", "Ład" 1990, z dnia 11 III 1990.
• Gieysztor A., "Non habemus caesarem nisi regem". Korona zamknięta królów polskich w końcu XV wieku i w wieku XVI, [w:] Muzeum i twórca. Studia z dziejów historii sztuki i kultury ku czci prof. dr Stanisława Lorentza, Warszawa 1969.
• Gumowski M., Pieczęcie królów polskich, Kraków 1920.
• Gumowski M., Haisig M. Mikucki S., Sfragistyka, Warszawa 1960.
• Guzek K.J., "Na herb Orła Białego. O poprawny opis herbu Orła Białego w przyszłej konstytucji Rzeczypospolitej. Kalendarium wydarzeń 1989-1997", Zduny 2003 (maszynopis).
• Jaworska A., Orzeł Biały. Herb państwa polskiego, Warszawa 2003.
• Kuczyński S.K., Orzeł Biały i barwy biało-czerwone w polskich powstaniach narodowych XIX wieku, "Niepodległość i Pamięć" 1998, nr 10.
• Kuczyński S.K., Orzeł Biały w powstaniach narodowych i ruchach wyzwoleńczych XIX wieku, [w:] Orzeł Biały. Herb Państwa Polskiego. Materiały sesji naukowej w dniach 27-28 czerwca 1995 roku na Zamku Królewskim w Warszawie, red. S.K. Kuczyński, Warszawa 1996.
• Kuczyński S.K., Pudłowski L., Udział archiwów państwowych w tworzeniu herbów okresu międzywojennego, "Archeion" 1987, t. 82.
• Michta J., Średniowieczny i współczesny Orzeł Biały - godło Państwa Polskiego w państwowej i terytorialnej heraldyce, Kielce 2017.
• Opieński H., Ignacy Jan Paderewski, Warszawa 1928.
• Orzeł Biały - 700 lat herbu Państwa Polskiego, Warszawa 1995.
• Palkij H., Stosowanie pieczęci w kancelariach koronnych w czasach saskich. Zarys problematyki, [w:] Dawne pieczęcie. Typologia, metody badań, interpretacje, red. Z. Piech, Warszawa 2015.
• Parchimowicz J., Monety Rzeczypospolitej Polskiej 1919-1939. Szczecin 2010.
• Piech Z., Monety, pieczęcie i herby w systemie symboli władzy Jagiellonów. Warszawa 2003.
• Pudłowski L., Orzeł Biały odzyskał koronę, "Biuletyn Polskiego Towarzystwa Heraldycznego" 1990, nr 3.
• Pudłowski L., Z najnowszych dziejów Orła Białego, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej w dniach 27-28 czerwca 1995 roku na Zamku Królewskim w Warszawie, red. S.K. Kuczyński, Warszawa 1996.
• Sigilla regnum et reginarum Poloniae. Pieczęcie królów i królowych Polski ze zbiorów Archiwum Głównego Akt Dawnych, Warszawa 2015.
• Stronnictwo Narodowe przeciw symbolowi Orła z 1927 r., "Życie Warszawa" 1990, nr 12 z dnia 15 I 1990 r.
• Szukalski S., Zew do młodzieży rodosławiańskiej, "Krak" 1938-1939, nr 3.
• Urban A., Z polskiego Londynu. Krzyż na koronie, "Ład" 1990, z dnia 1 VII 1990 r.

Identyfikatory

DOI

https://doi.org/10.18778/2080-8313.20.01