Na treść zasady bezpośredniości składają się trzy dyrektywy. Pierwsza z nich sprowadza się do nakazu, aby podstawę orzeczenia stanowił jedynie materiał dowodowy zgromadzony w postępowaniu (na rozprawie), druga wymaga aby organ orzekający zetknął się bezpośrednio z przeprowadzanymi dowodami, zaś trzecia - aby preferował dowody pierwotne. Najpełniej są one realizowane w postępowaniu zwyczajnym w I instancji. W postępowaniu odwoławczym, z uwagi na rewizyjny system procesu, funkcjonuje już pośredniość w przeprowadzaniu dowodów (art. 402 k.p.k.). Odstępstwa od bezpośredniości spotykamy także w niektórych postępowaniach szczególnych. Dotyczy to zwłaszcza procesu karnego skarbowego w odniesieniu do spraw należących do orzecznictwa organów finansowych (art. 200 u.k.s. z 1971 r.) i postępowania nakazowego przewidzianego początkowo ustawą o szczególnej odpowiedzialności karnej z 10.05.1985 r., a obecnie już przez k.p.k., które oparte zostały na pośredniości. Istotne wyjątki od zasady bezpośredniości przewidziano także w trybie uproszczonym, zezwalając na odczytywanie wyjaśnień oskarżonego, który nie stawił się na rozprawę (art. 426 § 1 k.p.k.) i w sądowym postępowaniu) co do orzeczeń w sprawach o wykroczenia (art. 459 i 460 § 2 k.p.k.). Twierdzenie, że zasada bezpośredniości najpełniej realizowana jest w postępowaniu zwyczajnym w I instancji nie oznacza jednak, iżby i tutaj nie przewidziano wyjątków od bezpośredniości, choć nie idą one tak daleko, aby można było mówić o opcji w kierunku pośredniości postępowania dowodowego. Niektóre z tych odstępstw wynikają jakby same z nakazów zasady bezpośredniości. Jest więc zrozumiałe, że sąd powinien wprawdzie preferować dowody pierwotne, ale też może sięgnąć do dowodu "z dalszej ręki", gdy brak jest dowodu pierwotnego, albo dla sprawdzenia wiarygodności pierwotnego źródła dowodowego oraz gdy dowód z natury swej jest wtórny, a jego przeprowadzenie ustawa czyni niezbędnym, np. dowód z opinii biegłego. Sam kodeks nie wypowiada się w tych kwestiach dotąd, dopóki sięganie do źródła pochodnego nie oznacza jednocześnie zmiany środka dowodowego. Precyzyjnie stara się natomiast wskazać, w jakich sytuacjach dopuszczalne jest jednocześnie przejście na inny środek dowodowy (np. z osobowego lub rzeczowego na dokument w postaci protokołu z przesłuchania lub oględzin). Odstępstwa tej kategorii są dwojakiego rodzaju. Po pierwsze więc w pewnych sytuacjach dopuszczalne jest wyznaczenie dla bezpośredniego przeprowadzenia przesłuchania świadka lub dokonania oględzin sędziego wyznaczonego albo sąd wezwany (art. 342 § 1 i 343 § 1), niekiedy i sąd obcy (art. 520 k.p.k.), co oznacza, że nie wszyscy członkowie składu orzekającego zapoznają się bezpośrednio z dowodem, a jednocześnie, że ci nie uczestniczący w czynnościach posługiwać się będą dowodem wtórnym w postaci protokołu. Odstępstwo od dyrektywy nakazującej bezpośredni kontakt z dowodem jest dostrzegalne także na gruncie instytucji przerwy i odroczenia rozprawy, kiedy to w wypadku zmiany w tym czasie składu orzekającego sąd za zgodą stron może prowadzić postępowanie w dalszym ciągu i wydać orzeczenie, mimo że nie wszyscy członkowie składu byli obecni podczas przewodu sądowego (art. 348 § 2 i 350 § 2 k.p.k.). Na aprobatę przy tym zasługuje, zauważalna w orzecznictwie SN, tendencja do zaostrzenia warunków korzystania z tych ostatnich przepisów. Inny rodzaj wyjątków od bezpośredniości przewidziano w przepisach art. 334 i 337-340 k.p.k. Uregulowano tu szczegółowo zasady odczytywania protokołów z wyjaśnień oskarżonego i zeznań świadków oraz innych dokumentów zawartych w aktach sprawy. Stanowią one jednolitą, zwartą całość, przeto przy ich stosowaniu pamiętać należy, że sięganie do jednego z nich nie może prowadzić do omijania zakazów płynących z innej normy. W szczególności więc nie można uznać za dokument podlegający odczytaniu w trybie art. 339 § 2 k.p.k. protokołu z zeznań złożonych poprzednio w Toli świadka przez obecnego oskarżonego, gdyż zakazuje tego art. 334 k.p.k. (w zw. z 337 § 2), nie wolno też odczytywać w oparciu o art. 339 § 2 notatek milicyjnych lub innych, gdyby prowadzić to miało do zastępowania zeznań lub wyjaśnień treścią pism lub zapisków, jako że zabrania tego art. 158 k.p.k. Z kolei przystosowaniu art. 338 k.p.k. należy uwzględniać, że przesłuchanie samego oskarżonego jest w istocie swej zawsze konieczne, nawet gdy przyznaje się on do winy, a przyznanie to nie budzi wątpliwości (art. 333 k.p.k.). Bezpośrednie przesłuchania świadka można zaś uznać za zbędne jedynie wówczas, gdy dowód ten dotyczyć ma okoliczności nie mających istotnego znaczenia dla danego rozstrzygnięcia, a jest on przy tym wewnętrznie niesprzeczny i nie pozostaje w sprzeczności z innymi dowodami na tę okoliczność, jak i innymi oświadczeniami danego źródła dowodowego. W artykule przedstawiono szczegółowo poszczególne odstępstwa od zasady bezpośredniości zarówno w postępowaniu zwyczajnym, jak i w szczególnych odmianach procesu karnego, z uwzględnieniem także ogólnych reguł postępowania dowodowego w postępowaniu karnym skarbowym i w sprawach o wykroczenia. (abstrakt oryginalny)
JavaScript jest wyłączony w Twojej przeglądarce internetowej. Włącz go, a następnie odśwież stronę, aby móc w pełni z niej korzystać.