Po co w Europie amerykańska broń nuklearna? Odstraszanie nuklearne NATO z perspektywy Polski w kontekście wybranych teorii stosunków międzynarodowych

• Autorzy: Katarzyna Kubiak

Warianty tytułu

Why does Europe need American nuclear weapons? Polish position on NATO nuclear deterrence from the perspective of selected theories of international relations

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

Wewnątrz sojusznicza debata nad kształtem nowej koncepcji strategicznej NATO sprowokowała gorącą dyskusję nad rolą, zapotrzebowaniem na stacjonowanie i możliwościami usunięcia amerykańskiej broni nuklearnej z Europy (B61). Sub- strategiczna broń nuklearna to pozostałość zimnowojennego wyścigu zbrojeń po obu stronach żelaznej kurtyny, której arsenały do dzisiaj znajdują się na terenie pięciu państw członkowskich NATO oraz w Rosji. Polska pozycja w tej sprawie rozwijała się od cichego obrońcy status quo, poprzez zwolennika bilateralnego reżimu kontroli zbrojeń między Rosją i Stanami Zjednoczonymi do promotora multilateralnego rozwiązania "krok po kroku", bazującego na rosyjskiej wzajemności. Jednak skoro według ministra Sikorskiego B61 to "niebezpieczna pozostałość niebezpiecznej przeszłości", dlaczego nie chciano jej całkowitego, jednostronnego usunięcia z Europy? W artykule prześledzono motywacje polskiej preferencji w sprawie B61 w latach 2008-2013. Pozytywistyczną analizę usystematyzowano według trzech paradygmatów stosunków międzynarodowych: neorealizmu, liberalizmu utylitarnego i konstruktywizmu. Zweryfikowano oficjalne dokumenty, literaturę fachową oraz 21 częściowo ustrukturyzowanych wywiadów indywidualnych z przedstawicielami polskiego rządu, akademii oraz ekspertami, jak również pracownikami sztabu międzynarodowego NATO. (abstrakt oryginalny)

EN

The NATO internal debate on its New Strategic Concept initiated a discussion on the role, necessity of deployment and possibilities to withdraw American nuclear weapons from Europe (B61). This widely perceived remnant of the Cold-War arms race is still stationed in five NATO states and in Russia. The Polish position on the B61 developed from a cautious status-quo defender, through a defender of a bilateral arms control regime between Russia and the United States, to a promoter of a multilateral step-by-step solution based upon the requirement of Russian reciprocity. However, as the then Minister of Foreign Affairs Radosław Sikorski found the B61 to be a 'dangerous remnant of a dangerous past', why was there no will to unilaterally withdraw the B61 from Europe? The article outlines the motivations behind the Polish preferences regarding the B61 in the years 20082013. The author applies a positivist analysis based upon three main paradigms of international relations - neorealism, utilitarian liberalism and constructivism and verifies official documents, expert literature and 21 semi-structured expert interviews with representatives of the Polish government, academia and experts as well as employees of NATO International Staff. (original abstract)

Słowa kluczowe

PL

Obronność; Polityka obronna; Strategia obronna RP; Wyścig zbrojeń; Bezpieczeństwo międzynarodowe; Broń nuklearna

EN

Defences; Defence policy; Defence Strategy of the Republic of Poland; Arms race; International security; Nuclear weapon

• Czasopismo: Stosunki Międzynarodowe
• Rocznik: 2015
• Tom: 51
• Numer: nr 3
• Strony: 181--202

Twórcy

autor

Katarzyna Kubiak

• Uniwersytet w Hamburgu, Niemcy, doktorant

Bibliografia

• G. P. Shultz, W. Perry, H. Kissinger, S. Nunn, A World Free of Nuclear Weapons, "The Wall Street Journal" z 4.01.2007, http://www.wsj.com/articles/SB116787515251566636 (data dostępu: 19.10.2015).
• White House, Remarks by President Barack Obama in Hradcany Square, 5.04.2009, https://www.whitehouse.gov/the_press_office/Remarks-By-President-Barack-Obama-In-Prague-As-Delivered (data dostępu: 19.10.2015).
• J.G. Store, R. Sikorski, Joint Statement by Foreign Ministers of Norway and Poland, 9.04.2010, http://www.msz.gov.pl/resource/21ffcb7a-16dc-4680-a3b0-4e6b56a18200 (data dostępu: 19.10.2015);
• Priorytety Polskiej Polityki Zagranicznej 2012-2016, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, marzec 2012, s. 14-16;
• Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskie, Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, Warszawa 2013, s. 162-163;
• Statement by H.E. Witold Sobkow Permanent Representative of the Republic of Poland to the UN Head of the Polish Delegation at the 2010 Review Conference of the Parties to the Non-Proliferation of Nuclear Weapons Treaty, 5.5.2010, http://www.un.org/en/conf/npt/2010/statements/pdf/poland_en.pdf (data dostępu: 20.10.2015).
• Active Engagement, Modern Defence. Strategic Concept For the Defence and Security of The Members of the North Atantic Treaty Organisation Adopted by Heads of State and Government in Lisbon, 19-20.11.2010, http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_68580.htm (data dostępu: 20.10.2015).
• Founding Act on Mutual Relations, Cooperation and Security between NATO and the Russian Federation, 1997, www.nato-russia-council.info/media/59451/1997_nato_russia_founding_act.pdf (data dostępu: 20.10.2015).
• S. Tang, A Theory of Security Strategy for Our Time: Defensive Realism, Palgrave Macmillan, New York 2010.
• W. Wilson, The Five Myths of Nuclear Weapons, Mariner Books, Boston 2013.
• E. B. Eide, Opening Statement at Humanitarian Impact of Nuclear Weapons, Oslo, 4.03.2013, http://www.regjeringen.no/en/dep/ud/Whats-new/Speeches-and-articles/e_speeches/2013/opening_humimpact. html?id=715948 (data dostępu: 20.10.2015).
• S. D. Sagan, Shared Responsibilities for Nuclear Disarmament, w: Shared Responsibilities for Nuclear Disarmament: A Global Debate, American Academy of Arts and Sciences, 2010, s. 1-13.
• E. Schlosser, Command and Control: Nuclear Weapons, the Damascus Accident, and the Illusion of Safety, The Penguin Group, New York 2013.
• Nuclear Posture Review Report, US Department of Defence, 6.04.2010, s. 32.
• DOD and NNSA Need to Better Manage Scope of Future Refurbishments and Risks to Maintaining U.S. Commitments to NATO, GAO-11-387, maj 2011, s. 5, http://www.gao.gov/new.items/d11387.pdf (data dostępu: 20.10.2015).
• Nuclear Weapons Modernization Programs: Military, Technical, and Political Requirements for the B61 Life Extension Program and Future Stockpile Strategy (Subcommittees on Strategic Forces), House Armed Services Committee's Subcommittee on Strategic Forces, Hearing, 29.10.2013, 13'05''-13'38", http://armedservices.house.gov/index.cfm/hearings-display?-ContentRecord_id=a186ee67-acf8-45fd-9364-f907f967c1d3&ContentType_id=14f995b9-dfa5-407a-9d35-56cc7152a7ed&Group_id=64562e79-731a-4ac6-aab0-7bd8d1b7e890 (data dostępu: 20.10.2015).
• Ł. Kulesa, Polish and Central European Priorities on NATO's Future Nuclear Policy, Nuclear Policy Paper No. 2/2010, http://ifsh.de/file-IFAR/tacticalnuclearweapons/Nuclear_Policy_Paper_No2.pdf (data dostępu: 20.10.2015).
• A. Sommerville, I. Kearns, M. Chalmers, Poland, NATO and Non-Strategic Nuclear Weapons in Europe, RUSI/ELN Occasional Paper, luty 2012, https://www.msi.org/downloads/assets/Poland-NATO-and-NSNW-120217.pdf (data dostępu: 20.10.2015).
• R. Sil, P. Katzenstein, Beyond Paradigms, Analytic Eclecticism in the Study of World Politics, Palgrave Macmillan, New York 2010.
• P. Grudziński, Państwo inteligentne. Polska w poszukiwaniu międzynarodowej roli, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 8.
• J. Czaputowicz Jacek, Theory or practice? The state of International Relations in Poland, "European Political Science" 2012, nr 11, s. 196-212.
• A. Wojciuk, Bezpieczeństwo w teoriach stosunków międzynarodowych, w: R. Kuźniar, B. Balcerowicz, A. Bieńczyk-Missala, P. Grzebyk, M. Madej, K. Pronińska, M. Sułek, M. Tabor, A. Wojciuk (red.), Bezpieczeństwo międzynarodowe, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2012, s. 416-447.
• S.D. Sagan, Why do states build nuclear weapons?: three models in search of a bomb, "International Security" 1996/1997, t. 21, nr 3, s. 55.
• C.W. Sherill, Why Iran wants the bomb and what it means for US policy, "Nonproliferation Review" 2012, t. 19, nr 1, s. 31-49.
• K.N. Waltz, Theory of International Politics, McGraw-Hill, Boston, 1979;
• J. Czaputowicz, Mapa współczesnego realizmu: realizm klasyczny, neorealizm, realizm neoklasyczny, w: E. Haliżak, J. Czaputowicz (red.), Teoria realizmu w nauce o stosunkach międzynarodowych, Polskie Towarzystwo Studiów Międzynarodowych-Wydawnictwo Rambler, Warszawa 2014, s. 25-41.
• Biuletyn z posiedzenia Komisji Spraw Zagranicznych, nr 109 i Komisji Obrony Narodowej, nr 188, Nr 4325/VI, Biuro Komisji Sejmowych, 27.10.2010, http://orka.sejm.gov.pl/Biuletyn.nsf/wgskrnr6/SZA-188 (data dostępu: 20.10.2015);
• Biuletyn z posiedzenia Komisji Spraw Zagranicznych, nr 127 i Komisji Spraw Zagranicznych, nr 207, Nr 4733/VI, Biuro Komisji Sejmowych, 24.2.2011, s.8, http://orka.sejm.gov.pl/Biuletyn.nsf/0/76DCC1CEB291A22BC1257853004FE6EA/$file/0473306.pdf (data dostępu: 20.10.2015).
• Total Military Personnel and Dependent End Strength by Service, Regional Area, and Country as of: March 31, 2014, SIAD 309 Report P1403-1, The Defense Manpower Data Center, https://www.dmdc.osd.mil/appj/dwp/reports.do?category=reports&subCat=milActDutReg (data dostępu: 20.10.2015).
• E. Lucas, W. Mitschel, Central European Security After Crimea: The Case for Strengthening NATO's Eastern Defenses, CEPA Report No. 35, 25.03.2014; http://www.cepa.org/sites/default/files/The Case for Strengthening NAT0s Eastem Defenses- 2 .pdf, s. 3 (data dostępu: 20.10.2015).
• J. Czaputowicz, Ewolucja polskiej polityki bezpieczeństwa: w kierunku strategicznej samodzielności, "Studia Politologiczne" 2014, t. 34, s. 15-31.
• Pisemna odpowiedź przygotowana we współpracy MSZ i MON na pytania przesłane przez badaczkę, otrzymana 19.12.2013.
• Pełny zapis przebiegu posiedzenia Komisji Spraw Zagranicznych, nr 82, 12.06.2013, http://orka.sejm.gov.pl/zapisy7.nsf/0/D252AC1F5D43CF0EC1257B90003C7A4C/ File/0191407.pdf (data dostępu: 20.10.2015).
• Pisemna odpowiedź przygotowana we współpracy MSZ i MON na pytania przesłane przez badaczkę, otrzymana 19.12.2013.
• Wywiad przeprowadzony 25.10.2013.
• Wywiad przeprowadzony 19.12.2013.
• Wywiad przeprowadzony 25.10.2013.
• C. Bildt, R. Sikorski, Next, the tactical nukes, "The New York Times" z 2.02.2010, http://www.nytimes.com/2010/02/02/opinion/02iht-edbildt.html (data dostępu: 20.10.2015) (tłum. własne).
• Wywiad przeprowadzony 17.10.2013.
• Wywiad przeprowadzony 21.10.2013.
• Wywiad przeprowadzony 17.10.2013.
• K.N. Waltz, Nuclear myths and political realities, "The American Political Science Review" 1990, t. 84, nr 3, s. 731-745.
• A. Z. Kamiński., H. Szlajfer, Kierunek atlantycki w polskiej polityce zagranicznej a projekt wspólnej europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony, w: A. Orzelska (red.), Stosunki transatlantyckie z perspektywy polskiej polityki zagranicznej, Instytut Studiów Politycznych PAN-Collegium Civitas, Warszawa 2009, s. 31-55.
• H. Clinton, America's Pacific Century, "Foreign Policy" z 11.10.2011, www.tradereform.org/wp-content/uploads/2011/12/Foreign-Policy-Americas-Pacific-Century-by-Sec-Hillary-Clinton- November-2011.pdf (data dostępu: 20.10.2015).
• R. Zięba, The search for an international role for Poland: conceptualizing the role of a 'middle-ranking' state, w: S. Bieleń (red.), Poland's Foreign Policy in the 21st Century, Difin, Warszawa 2011, s. 57-75.
• Wywiad przeprowadzony 25.10.2013.
• Wywiad przeprowadzony 25.10.2013.
• Wywiad przeprowadzony 27.09.2013.
• V Rittberger (red.), German Foreign Policy since Unification. Theories and Case Studies, Manchester University Press, Manchester-New York 2001;
• V. Rittberger, Approaches to the Study of Foreign Policy Derived from International Relations Theories, "Tübinger Arbeitspapiere zur Internationalen Politik und Friedensforschung" 2004, nr 46, https://publikationen.uni-tuebingen.de/xmlui/bitstream/handle/10900/47326/pdf/tap46.pdf?sequence=1&isAllowed=y (data dostępu: 20.10.2015).
• Wywiad przeprowadzony 18.10.2013.
• Biuletyn z posiedzenia Komisji Spraw Zagranicznych (nr 195), Nr 3785/VI, Biuro Komisji Sejmowych; 27.05.2010 http://orka.sejm.gov.pl/Biuletyn.nsf/wgskrnr6/SZA-165;
• Biuletyn z posiedzenia Komisji Spraw Zagranicznych (nr 109) Komisji Obrony Narodowej (nr 188), Nr 4325/VI;
• Biuro Komisji Sejmowych, 27.10.2010, http://orka.sejm.gov.pl/Biuletyn.nsf/wgskrnr6/SZA-188;
• Komisji Spraw Zagranicznych Wspólne z Komisją Obrony Narodowej posiedzenie wyjazdowe, posiedzenie zamknięte, 16.12.2010, http://orka.sejm.gov.pl/SQL.nsl/porzadek6?OpenAgent&30385&SZA;
• Biuletyn z posiedzenia Komisji Spraw Zagranicznych (nr 127) Komisji Spraw Zagranicznych (nr 207), Nr 4733/VI, Biuro Komisji Sejmowych, 24.2.2011, http://orka.sejm.gov.pl/Biuletyn.nsf/0/76DCC1CEB291A22BC1257853004FE6EA/$file/0473306.pdf (data dostępu: 20.10.2015).
• Letter from Members of the European Parliament to US President Obama, Parliamentarians for Nuclear Non-Proliferation and Disarmament (PNND), 2013, http://archive.pnnd.org/archives/MEP_Obama.html;
• Enacting the Prague Vision. Joint letter from parliamentarians of NATO countries to US President Obama on the occasion of the 4th anniversary of his 2009 Prague speech, 2013, http://www.pnnd.org/sites/default/files/enacting-the-prague-vision.pdf (data dostępu: 20.10.2015).
• Minister Wypych w Radiu Zet o majowych uroczystościach w Moskwie, 26.03.2010, http://www.prezydent.pl/archiwum/archiwum-aktualnosci/rok-2010/art,170,391,minister-wypych-w-radiu-zet-o-majowych-uroczystosciach-w-moskwie.html (data dostępu: 20.10.2015).
• President Obama Meets with Polish President Komorowski, The White House, 8.12.2010, http://www.whitehouse.gov/photos-and-video/video/2010/12/08/president-obama-meets-with-polish-president-komorowski (data dostępu: 20.10.2015).
• Polska w NATO, Raport z badań CBOS, BS/40/99, 03.1999, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/1999/K_040_99.PDF (data dostępu: 20.10.2015).
• Strategia Obronności Rzeczypospolitej Polskiej, MON, Warszawa 2009, s. 6 pkt 22.
• Transatlantic Trends, The German Marshall Fund of the United States, 2013
• W. Smoczyński, Czy Ameryka nas obroni? Wierny Sojusznik, "Polityka" z 10.02.2011;
• B. Węglarczyk, Potrzebujemy amerykańskich głowic nuklearnych w Europie, "Gazeta Wyborcza" z 23.07.2011;
• M. Ostrowski, Po szczycie NATO w Chicago, "Polityka" z 22.05.2012;
• M. Ostrowski, Obama do Rosji: redukujcie arsenały, "Polityka" z 19.06.2013;
• Ł. Woźnicki, Świat boi się nuklearnej wojny, w Polsce tematu nie ma, "Gazeta Wyborcza" z 5.06.2014.
• A. Kwaśniewski, L. Wałęsa, T. Mazowiecki, The Unthinkable Becomes Thinkable: Towards Elimination of Nuclear Weapons, MSZ, Warszawa 2009.
• J. Durkalec, A. Zagorski, Options for Transparency and Confidence - Building Measures Related to Non-Strategic Nuclear Weapons in Europe.Cost-Benefit Matrix, PISM-IMEMO RAN Workshop Report, Warszawa, 2014, http://www.pism.pl/files/?id_plik=17781 (data dostępu: 20.10.2015);
• P. Schulte, S. Hilde, K. Zysk, Ł. Kulesa, J. Durkalec, The Warsaw Workshop, Prospects for Information Sharing and Confidence Building on Non-Strategic Nuclear Weapons in Europe, PISM, Warszawa 2013, http://www.pism.pl/files/?id_plik=13452 (data dostępu: 20.10.2015).
• O. Meier, S. Lunn, Trapped: NATO, Russia, and the problem of tactical nuclear weapons, "Arms Control Today" 2014, www.armscontrol.org/act/2014_01-02/Trapped-NATO-Russia-and-the-Problem-of- Tactical-Nuclear-Weapons (data dostępu: 20.10.2015).
• Wywiad przeprowadzony 27.09.2013.
• Wywiad przeprowadzony 17.10.2013 oraz 25.10.2013.
• Wywiad przeprowadzony 19.12.2013.
• Wywiad przeprowadzony 19.12.2013.
• Wywiad przeprowadzony 15.11.2013.
• Wywiad przeprowadzony 15.11.2013.
• K.-H. Kamp, NATO's Nuclear Weapons in Europe: Beyond 'Yes' or 'No', NDC Research Paper No. 61, wrzesień 2010, s. 5;
• K.-H. Kamp, R.C.N. Remkes, Options for NATO Nuclear Sharing Arrangements, NTI, 2011, s. 7, http://www.nti.org/analysis/articles/options-nato-nuclear-sharing-arrangements/ (data dostępu: 20.10.2015).
• A. Wendt, Anarchy is what states make of it: the social construction of power politics, "International Organization" 1992, t. 46, nr 2, s. 400.
• P. Piotrowski, Organizacja i dyslokacja Armii Czerwonej/Radzieckiej na terytorium Polski w latach 1944-1993, w: K. Rokicki, S. Stępnia (red.) W objęciach wielkiego brata. Sowieci w Polsce 1944-1993, Wydawnictwo Instytutu Pamięci Narodowej, Warszawa 2009, s. 123-149.
• M. Kowalewski, Zarządzanie administracją rządową w pracach nad nowelizacją Koncepcji Strategicznej Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego w latach 1997-1999, w: M. Kowalewski (red.), Polskie interesy w nowej koncepcji strategicznej Organizacji Traktatu Pólnocnoatlantyckiego, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 23.
• Report on Options for Confidence and Security Building Measures (CSBMs), Verification, Non Proliferation, Arms Control and Disarmament, Press Communique M-NAC-2(2000)121, NATO, 14.12.2000, s. 23-25, http://www.nato.int/docu/pr/2000/p00-121e/rep-csbm.pdf (data dostępu: 20.10.2015).
• K. Kubiak, NATO and Russia Experiences with Nuclear Transparency and Confidence-Building Measures, SWP Working Paper FG03-WP nr 02, 2014, http://www.swp-berlin.org/fileadmin/contents/products/arbeitspapiere/wp_kubiak_April2014.pdf (data dostępu: 20.10.2015).
• R. Price, N. Tannenwald, Norms and deterrence: the nuclear and chemical weapons taboos, w: P.J. Katzenstein (red.), The Culture of National Security: Norms and Identity in World Politics, Columbia University Press, New York 1996, s. 148.
• A.D. Rotfeld, Myśli o Rosji... i nie tylko. Eseje i wywiady, Świat Książki, Warszawa 2012, s. 142;
• Biuletyn z posiedzenia Komisji Spraw Zagranicznych, nr 109 i Komisji Obrony Narodowej, nr 188, Nr 4325/ VI, Biuro Komisji Sejmowych, 27.10.2010, s. 5, http://orka.sejm.gov.pl/Biuletyn.nsf/wgskrnr6/SZA-188 (data dostępu: 20.10.2015);
• Wywiad przeprowadzony 17.10.2013.
• J.G. Store, R. Sikorski, NATO, Russia and tactical nuclear arms, "The New York Times" z 14.05.2012; http://www.nytimes.com/2012/05/15/opinion/nato-russia-and-tactical-nuclear-arms.html (data dostępu: 20.10.2015).
• Ł. Woźnicki, Świat boi się nuklearnej wojny, w Polsce tematu nie ma, "Gazeta Wyborcza" z 5.06.2014,
• http://wyborcza.pl/1,75477,16103854,Swiat_boi_sie_nuklearnej_wojny_w_Polsce_tematu_nie.html (data dostępu: 20.10.2015).
• Pisemna odpowiedź przygotowana we współpracy MSZ i MON na pytania przesłane przez badaczkę, otrzymana 19.12.2013.
• IAEA, Combating Illicit Trafficking in Nuclear and other Radioactive Material. Reference Manual, IAEA Nuclear Security Series No. 6, International Atomic Agency, Vienna 2007, s. 44, http://www-pub.iaea.org/MTCD/publications/PDF/pub1309_web.pdf (data dostępu: 20.10.2015).
• W. Lorenc, K. Zuchowicz, Gdzie jest miejsce Polski, "Rzeczpospolita" z 24.03.2010, http://www. rp.pl/artykul/451388_GdzieJest_miejsce_Polski_.html?p=2 (data dostępu: 20.10.2015).
• M. Miłosz, Polska bomba atomowa? Czy możemy mieć własną broń jądrową? Sprawdzamy!, dziennik.pl z 6.12.2014, http://wiadomosci.dziennik.pl/wydarzenia/artykuly/477116,polska-bomba-atomowa-czy-mozemy-miec-bron-jadrowa.html (data dostępu: 20.10.2015);
• Prezydent: Nie mówiłem, że szefem MSZ ma być Schetyna. Chciałem Sikorskiego, TVN24 "Kropka nad i" z 7.10.2014, http://www.tvn24.pl/kropka-nad-i,3,m/prezydent-nie-mowilem-ze-szefem-msz-ma-byc-schetyna-chcialem-sikorskiego,475520.html (data dostępu: 20.10.2015).
• JKM: Polska powinna mieć bombę atomową, RadioWnet.pl z 10.06.2013, http://www.radiownet.pl/publikacje/jkm-polska-powinna-miec-bombe-atomowa (data dostępu: 20.10.2015);
• WAŻNE! Rak - Szatkowski: Czy Polska będzie miała broń jądrową? Cz. 1/2, Gazeta Polska Vd, 21.08.2012, http://vod.gazetapolska.pl/2257-wazne-rak-szatkowski-czy-polska-bedzie-miala-bron-jadrowa-cz-12 (data dostępu: 20.10.2015)
• Grzegorz Braun - oficjalny spot wyborczy 2015, 26.04.2015; https://www.youtube.com/watch?v=mDg2mc6G6zE (data dostępu: 20.10.2015).
• J. Bartosiak, Ameryka potrzebuje samodzielnej Polski, "Rzeczpospolita" z 8.05.2014, http://www.rp.pl/artykul/9157,1108225-Ameryka-potrzebuje-samodzielnej-Polski.html?p=3 (data dostępu: 20.10.2015).
• Gość Radia ZET: Lech Wałęsa, RadioZet, 3.09.2014, http://www.radiozet.pl/Programy/Gosc-Radia-ZET/Blog/Gosc-Radia-ZET-Lech-Walesa5 (data dostępu: 20.10.2015).
• Priorytety Polskiej Polityki Zagranicznej 2012-2016, s. 15, http://www.msz.gov.pl/resource/aa1c4aec-a52f-45a7-96e5-06658e73bb4e:JCR (data dostępu: 20.10.2015).
• Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, MSZ, Warszawa 2007, s. 14, http://www.msz.gov.pl/resource/7d18e04d-8f23-4128-84b9-4f426346a112 (data dostępu: 20.10.2015).
• Hofstede 's Model on National Culture, http://geert-hofstede.com/national-culture.html (data dostępu: 5.11.2015).

Identyfikatory

DOI

10.7366/020909613201510