Możliwości identyfikacji reliktów wyludnionych wiejskich jednostek osadniczych i przekształceń zachodzących w ich obrębie w świetle nieinwazyjnych metod i technik badawczych - studium wsi Bartki z terenu dawnych Prus Wschodnich

• Autorzy: Anna Majewska

Warianty tytułu

Possibilities of Identifying the Relics and Transformations of Depopulated Settlement Units in the Light of Non-invasive Research Methods and Techniques - the Case Study of Bartki Village from the Area of Former East Prussia

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

W artykule podjęto problematykę identyfikacji reliktów osadniczych oraz rodzajów przekształceń wiejskiego krajobrazu kulturowego Warmii i Mazur, będących efektem wyludnienia się miejscowości w wyniku przebiegu i następstw II wojny światowej. Przyłączenie południowej części Prus Wschodnich do Polski w 1945 r. zapoczątkowało szereg zmian społecznych, gospodarczych i kulturowych. Przede wszystkim region został dotknięty ogromnymi ruchami migracyjnymi. Zapoczątkowała je pospieszna ucieczka miejscowej ludności cywilnej przed Armią Czerwoną, która zajmowała te tereny zimą 1944-1945. Następnie, wysiedlenia ludności niemieckiej oraz niestabilna sytuacja polityczna, utrudniająca utrzymanie stałego osadnictwa, przyczyniły się do wyludnienia setek wsi, dworów, leśniczówek i niewielkich osad. Dziś we włączonej do Polski części dawnych Prus Wschodnich znajduje się około 788 opuszczonych miejscowości. Jak dotąd nie ustalono, w jakim stopniu zmienił się krajobraz wiejski w wyniku całkowitego wyludnienia setek jednostek osadniczych. Celem badań była identyfikacja procesów zachodzących w strukturze materialnej krajobrazu Warmii i Mazur po przerwaniu ciągłości osadnictwa, na podstawie danych zebranych w wyniku prospekcji terenowych i różnego rodzaju analiz przestrzennych. W opracowaniu przedstawiono możliwości identyfikacji przekształceń zachodzących po wyludnieniu na podstawie wyników wieloaspektowych analiz przestrzennych przeprowadzonych z wykorzystaniem narzędzi GIS. Na uwagę zasługuje wykorzystanie szczegółowych danych wysokościowych uzyskanych z lotniczego skaningu laserowego, które w dużej mierze warunkują nie tylko identyfikację reliktów powierzchniowych, ale również stanowią podstawę określenia stopnia degradacji struktur ruralistycznych. Problematykę dotyczącą diagnozowania przeobrażeń omówiono na przykładzie badań jednej z wyludnionych miejscowości - Bartek - dawnej osady leżącej w powiecie oleckim (woj. warmińsko-mazurskie). (abstrakt oryginalny)

EN

The article tackles the issue of the identification of relics and type of transformations in the rural cultural landscape of Warmia and Masuria, which took place as a result of the depopulation of localities due to the course and consequences of World War II. The incorporation of the southern part of East Prussia into Poland in 1945 initiated a number of social, economic, and cultural changes. Above all, the region was affected by huge migratory movements. These started with the hurried escape of the local civilian population fleeing from the Red Army that conquered the area in the winter of 1944-1945. Subsequently, the displacement of the German people and the unstable political situation that made it difficult to maintain habitation contributed to the depopulation of hundreds of villages, manor houses, foresters' lodges, and small settlements. Today, in Poland's incorporated part of former East Prussia, there are about 788 abandoned localities. The extent to which the rural landscape has changed as a result of the total depopulation of hundreds of settlement units has not yet been determined. The purpose of the research was to diagnose the processes that occurred in the material structure of the landscape of Warmia and Masuria after the continuity of habitation had been interrupted, based on data collected due to on-site prospections, searches, and spatial analyses. The elaboration presents possibilities for identifying transformations that occur after depopulation on the basis of the results of multifaceted spatial analyses carried out with the use of GIS tools. Particularly noteworthy is the use of detailed elevation data obtained from airborne laser scanning, which data largely condition not only identification of surface relics but also the degree of degradation of rural structures. The issues concerning the diagnosis of transformations are discussed using, as an example, the study of one of the depopulated localities - Bartki - a former settlement that lies in Olecko County (Warmia-Masuria Province). (original abstract)

Słowa kluczowe

PL

Krajobraz kulturowy; Geografia; Osadnictwo; Archeologia; Obszary wiejskie

EN

Cultural landscape; Geography; Colonization; Archaeology; Rural areas

• Czasopismo: Prace Geograficzne / Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego
• Rocznik: 2022
• Numer: z. 169
• Strony: 7--42

Twórcy

autor

Anna Majewska

• Uniwersytet Łódzki

Bibliografia

• Adamska D., Nowakowski D., 2013, Bankau pod Głogowem - zaginiona wieś w świetle źródeł archeologicznych, kartograficznych i pisanych, [w:] M. Goliński, S. Rosik (red.), Z badań nad historią Śląska i Europy w wiekach średnich, Chronicon, Wrocław, 123-139.
• Affek A., 2011, Wartości krajobrazu opuszczonego przez ludność na przykładzie byłej Rusińskiej wsi Borysławka, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG, 15, 148-160.
• Affek A., 2015, Skutki krajobrazowe przerwania ciągłości osadnictwa, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, 28, 47-64.
• Affek A., Wolski J., Latocha A., Zachwatowicz M., Wieczorek M., 2022, The use of LiDAR in reconstructing the pre-World War II landscapes of abandoned mountain villages in southern Poland, Archaeological Prospection, 29(1), 157-173. DOI: 10.1002/arp.1846.
• Bakuła K., 2014, Porównanie algorytmów ekstrakcji punktów istotnych w upraszczaniu numerycznych modeli terenu o strukturze hybrydowej, Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji, 26, 11-21.
• Barwiński M., 2020, Rodzaje i zmienność granic państwowych, [w:] S. Sobotka (red.), Mazurzy, Elset, Olsztyn, 59-83.
• Brenda W., 1995, Powiat piski w 1945 roku, Znad Pisy, 2, 25-36.
• Čapek L. 2018, Lotniczy skaning laserowy i opuszczone średniowieczne wsie południowych Czech, [w:] M. Gojda, Z. Kobyliński (red.), Archaeologica Hereditas. Lotnicze skanowanie laserowe jako narzędzie archeologii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Warszawa, 143-158.
• Długozima A., Dymitryszyn I., Winiarska-Lisiecka E., 2015, Inwentaryzacja, analiza i waloryzacja nieużytkowanych cmentarzy ewangelickich w nadleśnictwie Pisz. Wytyczne do rewaloryzacji i ochrony cmentarzy, Lasy Państwowe, Warszawa.
• Duma P., Łuczak A., Piekalski J., 2017, Badania nad nowożytnym osadnictwem wiejskim w miejscowości Kopaniec w Górach Izerskich, Ochrona Zabytków, 2(271), 175-187.
• Eberhardt P., 1995, Zagadnienia ludnościowe obszaru byłych Prus Wschodnich, Zeszyty Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, 29, 5-41.
• Eberhardt P., 2010, Migracje polityczne na ziemiach polskich (1939-1950), Instytut Zachodni, Poznań.
• Fenyk M.A., Kuszewska K., 2010, Flora opuszczonych sadyb gospodarskich Warmii, Acta Scientarium Polonorum, 2(9), 59-70.
• Figlus T., 2016, Problem osad zaginionych na gruncie badań geograficzno-historycznych: próba konceptualizacji teoretycznej i wybrane zagadnienia metodyczno-empiryczne, Acta Universitatis Lodziensis.
• Folia Geographica Socio-Oeconomica, 25, 83-108. DOI: 10.18778/1508-1117.25.05.
• Fokt K., 2010, Pierwszy etap badań opuszczonych osad wiejskich na Wzgórzach Strzelińskich (stanowisko Gębczyce 3), Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, 52, 263-278.
• Fokt K., Legut-Pintal M., 2018, The quest for medieval deserted villages in the Strzelin Heights region (Wzgórza Strzelińskie) in Silesia. Preliminary results, Praehistorica, 1(34), 33-43. DOI: 10.14712/25707213.2018.2.
• Funk L., 2013, Zaniklé osidleni po roce 1945 jako archeologický pramen, (maszynopis rozprawy doktorskiej), Pilzno.
• Gieszczyński W., 1999, Państwowy Urząd Repatriacyjny w osadnictwie na Warmii i Mazurach (1945-1950), Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Olsztyn.
• Heffner K., Latocha A., 2020, Desolated Villages as Examples of Spatial, Economic and Social Marginalization in the Polish-Czech Borderland and Their Current Transformations, [w:] E. Nel, S. Pelc (red.), Responses to Geographical Marginality and Marginalization. Perspectives on Geographical Marginality. Vol. 5, Springer, Cham, 123-142.
• Hołdyński Cz., Żurkowska T., 2001, Drzewa i krzewy opuszczonych cmentarzy w Mazurskim Parku Krajobrazowym, Rocznik Dendrologiczny, 49, 265-273. DOI: 10.17951/c.2016.71.2.7.
• Karczewski S., Strzałkowski E., 1974, Administracja publiczna, [w:] A. Chilecki, E. Lubowicki, W. Luczewski, A. Wakar (red.), Olecko. Z dziejów miasta i powiatu, Pojezierze, Olsztyn, 223-232.
• Kostyrko M., 2017, Rekonstrukcja przestrzeni topograficznej i kulturowej w perspektywie pochodnych lotniczego skanowania laserowego oraz prospekcji terenowej, [w:] A. Kowalczyk, M. Skoczyński, A. M. Wyrwa (red.), Radzim: gród i wieś nad Wartą, Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, Dziekanowice, 38-46.
• Latocha A., Reczyńska K., Gradowski T., Świerkosz K., 2019, Landscape memory in abandone areas - physical and ecological perspectives (Central European mountains case study), Landscape Research, 5(44), 600-613. DOI: 10.1080/01426397.2018.1493446.
• Łaniec J.D., 1974, Stan zniszczeń wojennych w gospodarce województwa olsztyńskiego, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 2(124), 163-198.
• Majewska A., 2020a, Mitologizacja przestrzeni zamieszkiwania. Wymiana ludności na terytorium byłych Prus Wschodnich a percepcja i przekształcenia krajobrazu Warmii, Mazur i Powiśla, Przegląd Geopolityczny, 31, 77-94.
• Majewska A., 2020b, Przestrzenie niezamieszkane. Materialny wymiar przerwania ciągłości osadnictwa w polskiej części dawnych Prus Wschodnich, [w:] J. Kluba, A. Paprot-Wielopolska, M. Szajda, P. Zubowski (red.), Wieś na Ziemiach Zachodnich i Północnych po 1945 r. Ciągłość czy zmiana?, Ośrodek "Pamięć i Przyszłość", Wrocław, 253-269.
• Majewska A., 2021, Pamięć krajobrazu wyludnionych miejscowości w polskiej części dawnych Prus Wschodnich - materialny wymiar przerwania ciągłości osadnictwa, rozprawa doktorska, Uniwersytet Łódzki, Łódź.
• Majgier L., Rahmonov O., 2013, Zróżnicowanie roślinności w obrębie porzuconych cmentarzy ewangelickich na terenie gminy Ryn, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG, 22, 63-76.
• Małłek J., 2016, Nasza mała ojczyzna Warmia i Mazury - korzenie współczesności, [w:] J. Małłek (red.), Od Prus do Mazur. Szkice z dziejów Prus, Pomorza, Warmii i Mazur, Archiwum Państwowe w Olsztynie, Dąbrówno.
• Nitschke B., 1999, Wysiedlenie czy wypędzenie? Ludność niemiecka w Polsce w latach 1945-1949, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.
• Okręg Mazurski w raportach Jakuba Prawina. Wybór dokumentów. 1945 r., 1996, T. Baryła (oprac.), Rozprawy i Materiały Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, Olsztyn.
• Piołunowicz E., 1974, Wyzwolenie, [w:] W. Luczewski, A. Wakar, A. Chilecki, E. Lubowicki (red.), Olecko. Z dziejów miasta i powiatu, Pojezierze, Olsztyn, 199-212.
• Plewniak W., 1978, Zmiany w środowisku geograficznym Doliny Dzikiej Orlicy w Górach Bystrzyckich wywołane wyludnianiem wsi, Acta Universitatis Wratislaviensis. Prace Instytutu Geograficznego. Seria B, 2(324), 97-109.
• Riley S.J., deGloria S.D., Elliot R., 1999, A terrain ruggedness index that quantifies topographic heterogeneity, Intermountain Journal of Sciences, 5(1-4), 23-27.
• Sławik Ł., Zapłata R., 2011, Lotniczy skaning laserowy w badaniu i ochronie dziedzictwa archeologicznego, [w:] Jasiewicz, M. Lutyńska, M. Rzeszewski, M. Szmyt, M. Makohonienko (red.), Metody geoinformacyjne w badaniach archeologicznych, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań, 89-90.
• Soszyński D., 2012, Krajobraz opuszczonych wsi Polesia w świetle archiwalnych materiałów kartograficznych, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, 16, 219-228.
• Surminski A., 1993, Jokenen, czyli jak długo jedzie się z Prus Wschodnich do Niemiec?, Borussia: kultura - historia - literatura, 7, 90-111.
• Szmytkie R., 2008, Nieistniejące wsie w Sudetach, [w:] M. Kulesza (red.), Czas i przestrzeń w naukach geograficznych. Wybrane problemy geografii historycznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 225-242.
• Tomkiewicz R., 2006, Pogranicze po 1945 roku - nowa rzeczywistość, stare problemy, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 4(254), 453-553.
• Wakar A., 1974, Z dziejów wsi, [w:] A. Chilecki, E. Lubowicki, W. Luczewski, A. Wakar (red.), Olecko. Z dziejów miasta i powiatu, Pojezierze, Olsztyn, 161-193.
• Wesołowska M., 2018, Wsie zanikające w Polsce. Stan, zmiany, modele rozwoju, Wydawnictwo UMCS, Lublin.
• Wieś zaginiona. Stan i perspektywy badań, 2016, P. Nocuń, A. Przybyła-Dumin, K. Fokt (red.), Muzeum "Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie", Chorzów.
• Wolski J., 2007, Przekształcenia krajobrazu wiejskiego Bieszczadów Wysokich w ciągu ostatnich 150 lat, Polska Akademia Nauk, Warszawa.
• Worobiec K.A., 2021, Zagubione wioski Puszczy Piskiej. Nieznana historia mazurskiego pogranicza. Tom 1. Dzieje osadnictwa w Puszczy Piskiej, Austeria, Kraków - Budapeszt - Syrakuzy.
• Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939-1959 : atlas ziem Polski : Polacy, Żydzi, Niemcy, Ukraińcy, 2008, G. Hryciuk (red.), Demart, Warszawa.
• Zanikające i nieistniejące wsie gminy Orzysz: Gorzekały i Oszczywilki: kiedyś i teraz (katalog wystawy), 2017, M. Jung-Mieluch (red.), Orzysz.
• Ze znakiem "P". Relacje i wspomnienia robotników przymusowych i jeńców wojennych w Prusach Wschodnich, 1977, B. Koziełło-Poklewski, B. Łukaszewicz (oprac.), Olsztyn.
• Żurkowska T., 2008, Mazurskie cmentarze. Symbole w krajobrazie, Wydawnictwo Borussia, Olsztyn.
• Żywiczyński A., 2017, Relikty dawnej sieci osadniczej na terenach leśnych Puszczy Piskiej w nadleśnictwie Pisz. Identyfikacja, możliwości poznawcze i metody eksponowania [w:] J. Wysocki (red.), Archaeologica Hereditas. Konserwacja zapobiegawcza środowiska 4. Dziedzictwo kulturowe w lasach, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Warszawa-Zielona Góra, 37-47.
• Dane LiDAR: ALS - ISOK, GUGiK, arkusz danych LAS: N-34-82-A-a-3-3-2.
• Topographische Karte Messtischblatt 1: 25 000, arkusz: 20101 Wallenrode, 1940.
• Fotogrametryczne zdjęcie lotnicze, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, Warszawa, sygn. 4_7511, 1970.
• Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Olsztynie, delegatura w Ełku: Karta Cmentarza nr 1258, Bartki, opr. Z. Wasilewski, 1985, w zasobach: Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Ełku.
• Archiwum Państwowe w Suwałkach Oddział w Ełku (APwE): Starostwo Powiatowe Oleckie (dalej: SPO), Kartoteki, karty ewidencyjne i protokóły przekazania repatriantowi gospodarstwa. Wieś Babki i Bartki gmina Wieliczki, sygn. 808.
• Starostwo Powiatowe Oleckie, Wieś Bartki, gmina Wieliczki. Program zagospodarowania terenowego 1949 r., sygn. 418, k. 7.
• Opisane majątki państwowe ponad 100 ha, sygn. 266, k. 8/3.

Identyfikatory

DOI

10.4467/20833113PG.22.014.17115