Ad limina apostolorum : patron pielgrzymów - św. Jakub Starszy, apostoł i pielgrzymki do jego grobu w Santiago de Compostela : szkice do problemu

• Autorzy: Andrzej M. Wyrwa

Warianty tytułu

Ad limina apostolorum : Patron of Pilgrims - St. James, Apostle and Pilgrimages to His Grave in Santiago de Compostela : Sketches

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

Nie sposób w tym krótkim opracowaniu zaprezentować w pełni problematykę zasygnalizowaną w tytule niniejszego opracowania. Jest ona wielowątkowa, a każdy z tych wątków mógłby stanowić przedmiot osobnych rozważań, stąd też ze względu na charakter niniejszego artykułu i jego ograniczone ramy objętościowe, naszą uwagę skoncentrujemy na wybranych zagadnieniach, które jak mamy nadzieję choć w części pozwolą wszystkim tym, którzy zajmują się teorią i organizacją turystyki na "oglądanie" jej z perspektywy historycznej, przez pryzmat legendy i żywotu świętego, który uznany jest za patrona pielgrzymów (podróżnych).(fragment tekstu)

EN

This article presents the selected threads of research on the patron of pilgrims - St. James the Elder, Apostle as well as the synthetic state of research of the Polish historiography on this subject. Due to the complexity of the problem we focused on some issues which, as I believe, will allow all those who deal with the theory and organization of tourism to develop tourism products based on the extended historical knowledge about St. James and pilgrimages to his grave in Santiago de Compostela. The "St. James Way" called analogically to the "Cistercian Way" allows namely to unite the European nations and countries in cultivating and deepening their knowledge of the common roots of our cultural identity.(original abstract)

Słowa kluczowe

PL

Podróże turystyczne; Turystyka religijna; Analiza ruchu turystycznego; Pielgrzymowanie

EN

Touristic travel; Religious tourism; Analysis of tourist movement; Pilgrimage

• Czasopismo: Studia Periegetica
• Rocznik: 2007
• Numer: nr 1 Historia i współczesne aspekty turystyki
• Strony: 8--37

Twórcy

autor

Andrzej M. Wyrwa

Bibliografia

• Antkowiak W. (2005): Vamos, peregrino! Droga do Santiago de Compostela, Warszawa
• Antowska-Gorączniak O., Sikorski A., Pawlak P., Wawrzyniak P. (2003): Cmentarze Ostrowa Lednickiego, Kronika Miasta Poznania - W kręgu katedry, Poznań, z. 1, s. 40-71
• Bańkowski A. (2000): Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1-2, Warszawa [tu t. 2, s. 551-552 - pielgrzym; s. 521 - 522 - pątnik]
• Bartlett R. (2002): Panorama średniowiecza, Warszawa
• Bartnicki R., Kuźniak K. (1997): Jakub Starszy, apostoł, w: Encyklopedia Katolicka, Lublin, t. 7, kol. 708-711
• Beurlen K., Lichter G. (1997): Leksykon przyrodniczy. Skamieniałości, Warszawa
• Błaszczyk D. (2000): Obraz i funkcja lasu w życiu społeczeństwa wczesnośredniowiecznej Polski (X-XIII w.), w: Las w kulturze polskiej, red. W. Łysiak, Poznań, s. 49-59
• Bogdanowicz S. (1990): Dzieła sztuki sakralnej Bazyliki Mariackiej w Gdańsku, Gdańsk
• Boryś W. (2006): Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków [pielgrzym, s. 429; pątnik, s. 420]
• Bottineau Y. (1964): Les chemins de Sant Jacqes, Paris
• Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi kościoła (1989), oprac. S. Głowa, I. Bieda, Poznań
• Bruegel Pieter (2006): Wielka kolekcja sławnych malarzy. Pieter Bruegel między 1525 a 1530-1569, Poznań
• Buko A. (2005): Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej, Warszawa
• Burdziej S. (2003): Camino de Santiago. Z dziennika pielgrzymki do grobu św. Jakuba Apostoła, Miejsca Święte 7(79), s. 8-10
• Burdziej S. (2005): W drodze do Santiago de Compostela. Portret socjologiczny pielgrzymki, Kraków
• Burkert W. (2006): Stwarzanie świętości. Ślady biologii we wczesnych wierzeniach religijnych, Kraków
• Christophersen G., Lie Ø. (2003): Nursery growth, survival and chemical composition of great scallop Pecten maximus (L.) spat from different larval settlement grops, Aquaculture Research, Vol. 34, s. 641-651
• Cirlot J. E. (2006): Słownik symboli, Kraków
• Cross F.L., Livingston E. A. (2004): Encyklopedia Kościoła, t. I-II, t. I, s. 433 [Compostela], t. II, s. 484-485 [Pielgrzymki]
• Człowiek, sacrum (2000): Człowiek, sacrum, środowisko. Miejsca kultu we wczesnym średniowieczu. Spotkania Bytomskie IV, red. S. Moździoch, Wrocław
• Danielski W. (1997): Kult św. Wojciecha na ziemiach polskich, Lublin Dębski A., Marciniak I. (2005): Średniowieczny tłok pieczętny odkryty na stanowisku Poznań - Ostrów Tumski 9/10, w: Poznań we wczesnym średniowieczu, red. H. Kóčka-Krenz, t. V, Poznań, s. 161-168
• Dokumenty Soborów Powszechnych (2002). Tekst grecki, łaciński, polski, t. II (869-1312), układ i opracowanie A. Baron, H. Pietras, Kraków
• Domański G. (2000): Ślężański zespół osadniczy i kultowy we wczesnym średniowieczu, w: Człowiek, sacrum, środowisko. Miejsca kultu we wczesnym średniowieczu. Spotkania Bytomskie IV, red. S. Moździoch, Wrocław, s. 99-109
• Dunin-Wąsowicz T. (1995): Średniowieczne znaki pielgrzymie w Polsce. Komunikat, w: Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, red. H. Manikowska, H. Zaremska, Warszawa, s. 328-331
• Dunin-Wąsowicz T. (2002): Polskie drogi do Composteli (XII-XIV wiek), w: Kult świętego Jakuba apostoła w Europie środkowo-wschodniej, red. R. Knapiński, Lublin, s. 147-160
• Durkheim E. (1990): Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny w Australii, Warszawa
• Duszpasterstwo pielgrzymkowe (2005): Duszpasterstwo pielgrzymkowe księży Pallotynów. Pielgrzymki, s. 30
• Dwunastu. (1995): Dwunastu. Pseudo Abdiasza Historie Apostolskie, oprac. M. Starowieyski, Kraków
• Eliade M. (1966): Traktat o historii religii, Warszawa
• Eliade M. (1970): Sacrum. Mit. Historia, Warszawa
• Eliade M. (1988): Historia wierzeń i idei religijnych, Warszawa
• Feuillet M. (2006): Leksykon symboli chrześcijańskich, Poznań
• Fijałkowski A. (2003): O pielgrzymkach do Santiago w średniowieczu, Miejsca Święte 7(79), s. 35-36
• Fogel J. (1995): Muszle św. Jakuba, Gość Niedzielny, z dn. 29 stycznia 1995, nr 5, s. 19
• Forster D. (1990): Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa
• Fros H., Sowa F. (1988): Twoje imię. Przewodnik onomastyczno-hagiograficzny, Kraków, s. 297-298 [Jakub; Jakub Większy, apostoł]
• Gieysztor A. (2006): Mitologia Słowian , Warszawa
• Grodź S. (2000): Islam, w: Religia w świecie współczesnym. Zarys problematyki religioznawczej. Studia religioznawcze 1, red. H. Zimoń, Lublin, s. 403-428
• Guia del Peregrino (1997): Guia del Peregrino Mediewal - Codex Calikstianus, traducción castellana Millán Bravo Lozano, Sahagún
• Guriewicz A. (1987): Problemy średniowiecznej kultury ludowej, Warszawa
• Harc A. i L. (1999): Lubiąż, Monasticon Cisterciense Poloniae, red. A.M. Wyrwa, J. Strzelczyk, K. Kaczmarek, Poznań, t. II, s. 202-217
• Historia sztuki świata (1999), t. II. Bizancjum, islam, sztuka romańska, Warszawa [wyd. I]
• Holzherr G. (1988): Reguła benedyktyńska w życiu chrześcijańskim. Komentarz do Reguły św. Benedykta, Tyniec
• Jackowski A. (1991): Zarys geografii pielgrzymek, Kraków
• Jackowski A. (1998): Pielgrzymowanie, Wrocław
• Jakub de Voragine (1983): Złota legenda, wstęp M. Plezia, Warszawa
• Janicka - Krzywda U. (1993): Patron - atrybut - symbol, Poznań
• Jugan A. (1958): Słownik kościelny łacińsko-polski, Poznań-Warszawa-Lublin, wyd. III
• Karolewicz G. (1974): Z badań nad wezwaniami kościołów, "Roczniki Humanistyczne" 22(1974), z. 2, s. 215-231
• Klimecka G. (1993): Pielgrzym w złotej legendzie Jakuba de Voragine, w: Pielgrzymki w kulturze średniowiecznej Europy. Materiały XIII seminarium mediewistycznego, red. Jacek Wiesiołowski, Poznań, s. 13-17
• Knapiński R. (1999): Titulus ecclesiae. Ikonografia wezwań współczesnych kościołów katedralnych w Polsce, Warszawa, s. 424-445 [III. Jakub Większy Apostoł]
• Knapiński R. (2002): Od Apostoła do Patrona pielgrzymów. Ikonografia św. Jakuba w sztuce polskiej, w: Kult świętego Jakuba apostoła w Europie środkowo-wschodniej, red. R. Knapiński, Lublin, s. 241-267
• Kobielus S. (2002): Bestiarium chrześcijańskie, Warszawa [perła, s. 389-390]
• Kondek A.(2003): Jakub Starszy Apostoł, Miejsca Święte 7(79), s. 6-7
• Kowalczyk E. (1995): Pielgrzymki pokutne we wczesnym średniowieczu: Bolesław Krzywousty i Piotr Włostowic. Komunikat, w: Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, red. H. Manikowska, H. Zaremska, Warszawa, s. 157-159
• Kozakiewicz B. (2003a): Kamienne królowe Hiszpanii, Miejsca Święte 7(79), s.15-19
• Kozakiewicz B. (2003b): W drodze do grobu św. Jakuba, Miejsca Święte 7(79), s. 20-23
• Köster K. (1983): Pilgerzeichen und Pilgermuscheln von mittelalterlichen Santiagostaßen, Ausgrabungen in Schleswig. Berichte und Studien 2, Neumünster
• Kötting B. (1950): Peregrinatio religiosa. Wallfahrt in der Antike und das Pilgerwesen in der alten Kirche, Regensburg-Münster
• Księga Jadwiżańska (1995): Księga Jadwiżańska, red. M. Kaczmarek, M.L. Wójcik, Wrocław
• Kuczyński S.K. (1995): Znaki pielgrzymie. Komunikat, w: Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, red. H. Manikowska, H. Zaremska, Warszawa, s. 321-327
• Kult świętego Jakuba (2002): Kult świętego Jakuba apostoła w Europie środkowowschodniej, red. R. Knapiński, Lublin
• Die Kunst der Romanik. (1996): Die Kunst der Romanik. Architektur. Subkultur. Malerai, Herg. Rolf Toman, Köln, s. 145-149 [Auvergne und Pilgerkirchen]; patrz też wydanie polskie Tejże
• Labuda G. (2000): Święty Stanisław. Biskup krakowski, patron Polski, Poznań
• Lange M. (2006): Fundacja i działalność kapituły kolegiackiej świętego Jakuba Apostoła w Głuszynie od roku 1296 do początku XVI wieku, Ecclesia. Studia z Dziejów Wielkopolski, t. 2, Poznań, s. 57-97
• Lanzi F. i G. (2004): Jak rozpoznać świętych i patronów w sztuce i w wyobrażeniach ludowych, Kielce, s. 62-64 [Jakub Starszy, apostoł]
• Lazarev V. N. (1976): Novgorodian Icon - Painting, Moscow
• Leksykon symboli, oprac. M. Oesterreicher-Moliwo, przełożył J. Prokopiuk, Warszawa
• Linkner T. (1998): Słowiańskie bogi i demony, Gdańsk
• Litak S. (1996): Kościół łaciński w Rzeczypospolitej około 1772 roku, Lublin Madejczyk D., Gromacki M. (2005): W drodze do Compostela. Sanktuarium Europy, Poznań
• Manikowska H. (2002): Badania nad kultem św. Jakuba na ziemiach polskich - problemy i perspektywy, w: Kult świętego Jakuba apostoła w Europie środkowo-wschodniej, red. R. Knapiński, Lublin, s. 9-24
• Miejsca Święte(2003): nr 7(79), passim
• Moeglich M. (2006): Przedchrześcijańskie miejsce kultu w Rgielsku?, Studia i materiały do dziejów Pałuk, Terra Palucensis et Monasterium in Lokna, red. A.M. Wyrwa, Warszawa, t. 6, s. 73 - 84
• Mruk W. (2001): Pielgrzymowanie do Ziemi Świętej w drugiej połowie XIV wieku, Kraków Nawrolska G. (2004): Dokąd pielgrzymowali elblążanie w średniowieczu? Znaki pielgrzymie świadectwem pobożnych wędrówek, w: Archeologia et Historia Urbana, Elbląg, s. 517- 527
• Niemirska-Pliszczyńska J. i inni: (1973): W świątyni i w micie (księgi I, II, III i VII), tłum., wstęp, komentarz historycznoliteracki J. Niemirska-Pliszczyńska; komentarz archeologiczny B. Filarska, Wrocław 1973 (1968): Na olimpijskiej bieżni i w boju (ks. V,VI, i IV), tłum. i oprac. J. Niemirska- Pliszczyńska, Wrocław 1968 (1989): U stóp boga Apollona (ks. VIII, IX, X), tłum. J. Niemirska-Pliszczyńska i H. Podbielski, oprac. H. Podbielski, Wrocław 1989
• Ogrodowska B. (2000): Zwyczaje, obrzędy i tradycje w Polsce, Warszawa [Pielgrzymka, s. 153-157]
• Ohler N. (2000): życie pielgrzymów w średniowieczu. Między modlitwą a przygodą, Kraków
• Paner A. i H. (1998): Gdańszczanie na pielgrzymkowych szlakach XIV i XV, w: Gdańsk średniowieczny w świetle najnowszych badań archeologicznych i historycznych, Gdańsk, s. 167-183
• Pasierb J. (1993): Pelplin i jego zabytki, zdjęcia W. Kryński, T. Prażmowski, Pelplin
• Pawłowska B. (2007): Urbs sacra. Pielgrzymki i podróże do Rzymu w starożytności chrześcijańskiej (IV - VII w.), Kraków
• Peregrinationes (1995): Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, red. H. Manikowska, H. Zaremska, Warszawa
• Pielgrzymki w kulturze średniowiecznej Europy (1993). Materiały XIII seminarium mediewistycznego, red. Jacek Wiesiołowski, Poznań
• Pielgrzymowanie na Jasną Górę (2000): Pielgrzymowanie na Jasną Górę w czasie i przestrzeni. Wybór rozpraw i artykułów, red. Z.S. Jabłoński, Częstochowa
• Plewko A., Wanag J. (1994): Herbarz miast polskich, Warszawa
• Plötz R. (2002): Święty Jakub Apostoł w europejskim krajobrazie patrociniów ze szczególnym uwzględnieniem Frankonii, w: Kult świętego Jakuba apostoła w Europie środkowo-wschodniej, red. R. Knapiński, Lublin, s. 47-99
• Podbielski H. (2005): Periegeza i jej przedstawiciele, w: Literatura Grecji starożytnej, red. H. Podbielski, Lublin, t. II, s. 153-164
• Polaczkówna H. (1931): Księga bracka św. Krzysztofa na Altenbergu w Tyrolu, Miesięcznik Heraldyczny, 10, nr 3, s. 49-65; nr 4, s. 73-87; nr 5, s. 97-105, nr 6, s. 121-133,; nr 7/8, s. 145- 168
• Polaczkówna H. (1937): O podróżnikach średniowiecznych z Polski i do Polski, Miesięcznik Heraldyczny, R XVI, nr 5, s. 6-67
• Potkowski E. (2002): Ślady kultu św. Jakuba w piśmiennictwie przykład wczesnych druków w Polsce, w: Kult świętego Jakuba apostoła w Europie środkowo-wschodniej, red. R. Knapiński, Lublin, s. 235-240
• Reig M. (1990): El camino de Santiago, Madrit
• Rębkowski M. (1998): Znaki pielgrzymie, w: Archeologia średniowiecznego Kołobrzegu, t. 3, red. M. Rębkowski, Kołobrzeg
• Rębkowski M. (2002): ...Ad sanctum Jacobum ultra montes... Przyczynek do badań nad pielgrzymkami mieszczan kołobrzeskich w średniowieczu, w: Civitas et Villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie Środkowej, red. C. Buśko, J. Klápštĕ, L. Leciejewicz, S. Moździoch, Wrocław-Praha, s. 265-269
• Ringgren H., Ström Å. V. (1975): Religie w przeszłości i w dobie współczesnej, Warszawa
• Robinson M. (2002): Miejsca święte, szlaki pątnicze. Antologia pielgrzymowania, Poznań
• Rode M. (1989): Mała Encyklopedia Teologiczna, Warszawa, t. II, s. 296 [Pielgrzym]
• Rok dni świętych albo pańskich kupersztychem", bm, br; z: Biblioteki PP Benedyktynek w Żarnowcu, sygn. stara 634, sygn. nowa 117
• Rosik S. (2001): W cieniu "Śląskiego Olimpu". Uwagi nad możliwością kosmicznej waloryzacji góry Ślęży w badaniach nad historią religii, w: Origines mundi, gentium et civtatum, red. S. Rosik, S. Wiszewski, Wrocław, s. 62-71
• Rusecki M. (2000): Geneza religii, w: Religia w świecie współczesnym. Zarys problematyki religioznawczej. Studia religioznawcze 1, red. H. Zimoń, Lublin, s. 71-88
• Sajkowski A. (1991): Opowieści misjonarzy konkwistadorów pielgrzymów i innych świata ciekawych, Poznań
• Samsonowicz H. (2002): Kult św. Jakuba i szlaki Jakubowe w Polsce, w: Kult świętego Jakuba apostoła w Europie środkowo-wschodniej, red. R. Knapiński, Lublin, s. 125-129
• Santiago de Compostela. (1997): Santiago de Compostela. Pielgrzymi szlak do grobu św. Jakuba, red. W. Rędzioch, Warszawa
• Schauber V., Schindler H.M. (2002): Ilustrowany leksykon świętych, Kielce, s. 305-306 [Jakub Starszy (Większy)]
• Schauder M. (1993): War Jan von Eyck in Santiago de Compostela, w: Pielgrzymki w kulturze średniowiecznej Europy. Materiały XIII seminarium mediewistycznego, red. Jacek Wiesiołowski, Poznań, s. 57-61
• Schenk W. (1979): Liturgiczny kult św. Stanisława Biskupa w Polsce, w: Analecta Cracoviensia, t. XI, Kraków, s. 587-601
• Sieradzan J. (2005): O względności pojęć "magii" i "religii", Lud, t. 89, s. 13-50
• Skarga P. (1997): żywoty świętych Starego i Nowego Testamentu. Reprint, Warszawa, s. 87- 90 żywot św. Jakuba Apostoła...]
• Słownik współczesnego języka polskiego (1998): Słownik współczesnego języka polskiego, Warszawa, t. 1-2
• Sułecki Sz. (2003): Wizerunki świętych na pieczęciach miast małopolskich w średniowieczu, w: Kult świętych w średniowiecznej Polsce, Kraków, s. 105-114
• Słupecki L.P. (2000): Sanktuaria pogańskie w świecie natury u Słowian i Germanów. Święte gaje i ich bogowie, w: Człowiek, sacrum, środowisko. Miejsca kultu we wczesnym średniowieczu. Spotkania Bytomskie IV, red. S. Moździoch, Wrocław, s. 39-47
• Sobolska T. (2003a): Dzieje księgi Apostoła Jakuba, Miejsca Święte 7(79), s. 10-12
• Sobolska T. (2003b): Pielgrzymi, Miejsca Święte 7(79), s. 13-15
• Sroga P. (2005): Społeczno-moralne aspekty pielgrzymowania do Santiago de Compostela, w: Turystyka religijno-pielgrzymkowa. Zbiór materiałów pokonferencyjnych. Gdańsk, 8-9 września 2005, Gdańsk, s. 319-326
• Stanaszek B. (2005): Polityka władz PRL wobec ruchu pielgrzymkowego diecezji sandomierskiej w latach 1945 - 1966, Nasza Przeszłość, t. 1003, s. 287-320
• Strzelczyk J. (1998): Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian, Poznań
• Szafrański W. (1987): Prahistoria religii na ziemiach polskich, Wrocław
• Szrejter A. (2006): Mitologia germańska. Opowieści o bogach mroźnej północy, Gdańsk
• Śledzik-Kamińska H. (1989): Sprawozdanie z ratowniczych prac wykopaliskowych w Trzebnicy w 1989roku, W Kręgu Konserwatorstwa Archeologicznego, z. 8, s. 71-72
• Śledzik-Kamińska H. (1999): Manierka pielgrzymia, w: Wratislavia Antiqua. Studia z dziejów Wrocławia 1. Ze studiów nad życiem codziennym w średniowiecznym mieście.
• Parcele przy ulicy więziennej 10-11 we Wrocławiu, red. C. Buśko, J. Piekalski, Wrocław, s. 119-120
• Świechowski Z. (2000): Architektura romańska w Polsce, Warszawa
• Taracha C. (1993): Szlaki pielgrzymkowe do Compostela, w: Pielgrzymki w kulturze średniowiecznej Europy. Materiały XIII seminarium mediewistycznego, red. Jacek Wiesiołowski, Poznań, s. 77- 83
• Thurre D.(1991): Vandoeuvres sur les chemins des pèlerins de Saint Jacques de Compostelle, w: Au temps du pacte. Vandoeuvres, Genève et la Comtè aux XIIIe et XIVe siècles, Genève- Vondoeuvres, s. 105-115
• Tkacz R. (2003): Święty Jakub tytan wiary, Miejsca Święte 7(79), s. 4-6
• Transit Brügge - Novgorod. (1997): Transit Brügge - Novgorod. Eine Straße durch die euripäische Geschichte. Ruhrlandmuseum Essen., Herg. F. Seib, U. Borsdorf, H. T. Grütter, Essen, s. 335-342 [IV.5 Pilger]
• Turystyka religijno-pielgrzymkowa. (2005): Turystyka religijno-pielgrzymkowa. Zbiór materiałów pokonferencyjnych. Gdańsk, 8-9 września 2005, Gdańsk
• Vazquez de Parga L., Lacarra J.M., Uria Riu J. (1948-1949): Las peregrinations a Santiago de Compostela, t. 1-3, Madrid
• Vielliard J. (1936a): Pèlerins d'Espagne à la fin du Moyen Age, Barcelona
• Vielliard J., Avezou R. (1936b): Letters origins de Charles VI conservées aux Archives de la Couronne d'Aragon à Barcelone, Bibliothèque de l'Ecole des Chartes, 97, s. 317-373
• Wąsowicz H. (2002): Kult św. Jakuba Apostoła w Polsce do połowy XVI wieku w świetle ksiąg liturgicznych, w: Kult świętego Jakuba apostoła w Europie środkowo-wschodniej, red. R. Knapiński, Lublin, s. 25-46
• Wielka księga świętych (2003): Kraków, t. II, s. 117-118
• Wierzenia przedchrześcijańskie ([1987)]: Wierzenia przedchrześcijańskie na ziemiach polskich, b.m, b.d. [Gdańsk, wyd. Muzeum Archeologiczne w Gdańsku]
• Wiesiołowski J. (1993): Les péleringes du déclin du Moyen Âge, w: Pielgrzymki w kulturze średniowiecznej Europy. Materiały XIII seminarium mediewistycznego, red. Jacek Wiesiołowski, Poznań, s. 5-12
• Wilska M. (1993): Mazowieccy pielgrzymi do Compostela, w: Pielgrzymki w kulturze średniowiecznej Europy. Materiały XIII seminarium mediewistycznego, red. Jacek Wiesiołowski, Poznań, s. 57- 61
• Wilska M. (1995): Pielgrzymim szlakiem z Mazowsza do Composteli. Komunikat, w: Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, red. H. Manikowska, H. Zaremska, Warszawa, s. 165-169
• Witkowska A. (1974): Z zagadnień "peregrinationis religiosae" w średniowiecznej Europie, Roczniki Humanistyczne, t. 22, z. 2, s. 33-46
• Witkowska A. (1984): Kulty pątnicze piętnastowiecznego Krakowa. Z badań nad miejską kulturą religijną, Lublin
• Witkowska A. (1995a): Peregrinatio religioza w średniowiecznej Europie, w: Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, Warszawa, s. 9-16
• Witkowska A. (1995b): Pątnicze ośrodki maryjne na ziemiach Rzeczypospolitej w XVII w. Komunikat, w: Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, Warszawa, s. 204- 209
• Witkowska A. (1999): Titulus ecclesiae. Wezwania współczesnych kościołów katedralnych w Polsce, Warszawa, s. 166-172 [Jakub Większy Apostoł]
• Witkowska A. (2002): Wezwania św. Jakuba Większego Apostoła w diecezji krakowskiej w średniowieczu, w: Kult świętego Jakuba apostoła w Europie środkowo-wschodniej, red. R. Knapiński, Lublin, s. 107-123
• Woźny J. (1996): Symbolika wody w pradziejach Polski, Bydgoszcz Wrzosek A. (1961): Zabytki wczesnośredniowieczne z Ostrowa Lednickiego pow. Gniezno, Fontes Archaeologici Posnanienses, t. 12, s. 242-253
• Zaremska H. (1995): Pielgrzymka jako kara za zabójstwo: Europa Środkowa XIII-XV wiek, w: Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, red. H. Manikowska, H. Zaremska, Warszawa, s. 147-156
• Zarys dziejów religii (1976): Zarys dziejów religii, oprac. zbiorowe, red. J. Keller, W. Kotański, W. Tyloch, B. Kupis, Warszawa
• Zawadzka-Antosik. B. (1964): Wczesnośredniowieczne cmentarzysko w obudowie kamiennej w Grzebsku, pow. Mława, Wiadomości Archeologiczne, 38, z. 3-4, s. 461-492
• Zimoń H. (2000): Religie ludów pierwotnych, w: Religia w świecie współczesnym. Zarys problematyki religioznawczej. Studia religioznawcze 1, red. H. Zimoń, Lublin, s. 207-244.
• http://www.finemaree.com/biologie.html
• http://pl.wikipedia.org/wiki/Religie
• http://ekai.pl
• www.archicompostela.org/Peregrinos/Estadisticas/peregrinos.htm
• www.gnm.de
• www.compostela.archpoznan.org.pl
• www.salwatorianie.pl
• www.biblia.poznan.pl
• www.camino.net.pl